Opracowanie z 21 stycznia 1994 r.
Konkordat podpisany 28 lipca 1993 r. stał się przedmiotem
licznych krytycznych wypowiedzi. Poniższe zestawienie obrazuje skalę uwag i zastrzeżeń formułowanych wobec tekstu dokumentu. Opinie dotyczące postanowień
poszczególnych artykułów zostały zacytowane lub omówione. Indeksy odnoszą
się do zestawienia źródeł wypowiedzi zamieszczonego na końcu niniejszego
opracowania. Uwagi opatrzone są komentarzem lub wyjaśnieniami opartymi
m.in. o znajomość toku negocjacji i intencji autorów konkordatu. W niezbędnych
przypadkach przedstawiony jest aktualny stan prawny dotyczący poszczególnych
kwestii. Opracowanie nie odnosi się do głosów polemicznych wykraczających
poza krytykę tekstu, tj. nawiązujących do formy, trybu i czasu przygotowania i podpisania konkordatu lub podważających samą ideę zawierania układu ze
stolicą Apostolską.
Preambuła
Stolica Apostolska i Rzeczpospolita Polska
— dążąc do trwałego i harmonijnego uregulowania wzajemnych stosunków;
— biorąc pod uwagę fakt, że religia katolicka jest wyznawana przez
większość społeczeństwa polskiego;
— podkreślając posłannictwo Kościoła katolickiego, rolę odegraną
przez Kościół w tysiącletnich dziejach Państwa Polskiego oraz znaczenie
pontyfikatu Jego Świątobliwości Papieża Jana Pawła II dla współczesnych
dziejów Polski;
— zważywszy przełomowe znaczenie odzyskania niepodległości i suwerenności
przez Państwo Polskie oraz w trosce o jego pomyślny rozwój;
— stwierdzając doniosły wkład Kościoła w rozwój osoby ludzkiej i umacnianie moralności;
— kierując się wymienionymi wartościami oraz powszechnymi zasadami
prawa międzynarodowego, łącznie z normami dotyczącymi poszanowania praw
człowieka i podstawowych swobód oraz wyeliminowania wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji z powodów religijnych;
— uznając, że fundamentem rozwoju wolnego i demokratycznego społeczeństwa
jest poszanowanie godności osoby ludzkiej i jej praw;
— uwzględniając nową strukturę administracyjną Kościoła w Polsce,
ustanowioną Bullą papieską „Totus Tuus Poloniae populus" postanowiły zawrzeć
niniejszy Konkordat, przy czym Rzeczpospolita Polska uwzględniła swe zasady
konstytucyjne i ustawy, a Stolica Apostolska — dokumenty Soboru Watykańskiego
II, dotyczące wolności religijnej i stosunków pomiędzy Kościołem a wspólnotą
polityczną oraz przepisy prawa kanonicznego. W tym celu Stolica Apostolska,
reprezentowana przez Jego Ekscelencję Księdza Józefa Kowalczyka, Arcybiskupa
Tytularnego Heraklei, Nuncjusza Apostolskiego w Warszawie, i Rzeczpospolita
Polska, reprezentowana przez Jego Ekscelencję Pana Krzysztofa Skubiszewskiego,
Ministra Spraw Zagranicznych, uzgodniły, co następuje:
Uwagi:
W sformułowaniu „podkreślając posłannictwo Kościoła katolickiego" i dalej konsekwentnie w całym konkordacie przymiotnik „katolicki" pisany
jest małą literą. Tymczasem ustawa z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa
do Kościoła Katolickiego używa innej pisowni. „Pisownia konkordatu zakłada
więc, że istnieje tylko jeden prawdziwy Kościół — katolicki", a przymiotnik
nie jest integralną częścią jego nazwy, lecz uściśleniem.(3)
Nazwa „Kościół katolicki" (łac. Ecclesia catholica) używana
jest przez Kodeks Prawa Kanonicznego i trudno byłoby uzasadnić postulat,
by w układzie międzynarodowym zawieranym przez Stolicę Apostolską figurowało
inne określenie. Sformułowanie „biorąc pod uwagę fakt, że religia katolicka
jest wyznawana przez większość społeczeństwa polskiego" jest wprawdzie
stwierdzeniem faktu, ale „w kontekście treści konkordatu brzmi jak zapowiedź
jakichś przywilejów". (4)
Obawa ta nie jest potwierdzona żadnymi argumentami.
Sformułowanie „podkreślając znaczenie pontyfikatu Jego Świątobliwości
Papieża Jana Pawła II" każe przypomnieć, że konkordatu nie zawiera się
na czas jednego pontyfikatu. (4) Sformułowanie "zważywszy przełomowe znaczenie
odzyskania niepodległości przez Państwo Polskie" może mieć negatywne znaczenie
dla stosunków międzynarodowych Polski, służąc podważaniu wszystkich umów
międzynarodowych zawartych przez "nie niepodległą PRL". (4)
Jest to obawa nieuzasadniona. Należałoby odpowiedzieć sobie na pytanie,
kto mianowicie i w jaki sposób miałby traktaty zawarte przez PRL podważać. W rachubę — teoretycznie — wchodziłyby trzy możliwości. Pierwsza — że to
Rzeczpospolita przez zgodę na omawiany zapis sama przyjęła na siebie obowiązek
rewizji swych wcześniejszych międzynarodowych zobowiązań. Druga — że uprawnienia,
by domagać się od Polski wprowadzenia w tej sferze jakichś zmian uzyskała
Stolica Apostolska. I wreszcie ostatnia — że w oparciu o preambułę z roszczeniami
wobec Polski może wystąpić jakieś państwo trzecie.
Analiza norm prawa międzynarodowego wyklucza którąkolwiek z powyższych sytuacji. Normy te — w pierwszym rzędzie Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 1969 r. — określają m.in. obowiązki stron związane z wykonywaniem traktatu w dobrej wierze i zakres obowiązywania traktatów
wobec państw trzecich. Nic w konkordacie nie odnosi się do prawno-międzynarodowych
zobowiązań Polski sprzed 1989 roku (data ta zresztą nie jest w tekście
wspomniana). Z omawianego fragmentu preambuły nie wynikają ani żadne dodatkowe
(wykraczające poza wymóg dostosowania prawa wewnętrznego) zobowiązania
Rzeczypospolitej Polskiej, ani jakiekolwiek poszerzone uprawnienia Stolicy
Apostolskiej. Ani z tego, ani z dowolnego innego zapisu konkordatu nie
wynikają również żadne uprawnienia dla stron trzecich — innych podmiotów
prawa międzynarodowego. W szczególności — żadne inne państwo nie uzyskuje w konsekwencji zawarcia konkordatu prawa do żądania, by Rzeczypospolita
Polska dokonywała jakichkolwiek zmian w swych zobowiązaniach prawno-międzynarodowych.
Strony trzecie nie zyskują też uprawnień do domagania się zmian w polskim
ustawodawstwie wewnętrznym.
Artykuł 1
Rzeczpospolita Polska i Stolica Apostolska potwierdzają, że Państwo i Kościół katolicki są — każde w swej dziedzinie — niezależne i autonomiczne
oraz zobowiązują się do pełnego poszanowania tej zasady we wzajemnych stosunkach
we współdziałaniu dla rozwoju człowieka i dobra wspólnego.
Obecny stan prawny:
Utrzymany w mocy art. 82 ust. 2 Konstytucji stwierdza, że „Kościół
jest oddzielony od Państwa. Zasady stosunku państwa do kościoła oraz sytuację
prawną i majątkową związków wyznaniowych określają ustawy".
Uwagi:
"Konkordat stawia Zgromadzenie Narodowe, czyli Konstytuantę, przed
faktami dokonanymi i ogranicza jej suwerenne prawa do określania modelu
stosunków między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi. Narzuca
posłom i senatorom katolickim określone opcje rozwiązań instytucjonalnoprawnych".
(1)
Artykuł 1 formułuje generalną zasadę stosunków między
państwem i Kościołem katolickim. Określenie o niezależności i autonomii
obydwu instytucji, zaczerpnięte z soborowej konstytucji „Gaudium et spes",
odpowiada nowoczesnej wizji współistnienia i współdziałania wspólnoty świeckiej i duchowej; jest formułą akceptowaną przez Kościół i zgodną z zasadami
świeckiego i demokratycznego państwa. Analogiczne określenie zawiera inny
„posoborowy" konkordat — układ z Republiką Włoską z 1984 r. Postanowienie
art. 1 akceptuje konsekwencje, jakie wynikają z konstytucyjnej zasady rozdziału
Kościoła i państwa, a które są określone przez obowiązujące ustawodawstwo.
Warto zwrócić uwagę, że analogiczne lub zbliżone sformułowanie o niezależności i współdziałaniu państwa i Kościoła znalazło się w większości projektów
Konstytucji złożonych do Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego w marcu i kwietnia 1993 r.
"Nie jest jasne pojęcie niezależności partnerów
umowy, każdego w swej dziedzinie. Kościół za najważniejsze dziedziny swoich
uprawnień uważa sprawy małżeństwa, rodziny i wychowania. Czy wobec tego
jest praktycznie możliwe zakreślenie ram tych uprawnień?" (2)
Ramy uprawnień Kościoła zakreśla prawo polskie, przywołane w art. 10 ust. 6, art. 12 ust 4 i art. 14 ust. 1, 2 i 3. „Konkordat polski
nie zawiera generalnej klauzuli, spotykanej w innych konkordatach, przewidującej
rządzenie się przez Kościół własnym prawem w granicach ogólnie obowiązujących
ustaw". (1) „W konkordacie z 1993 r. brak jest zobowiązania Kościoła do
szanowania porządku konstytucyjnego państwa". (2)
W preambule konkordatu stwierdza się wyraźnie, iż „Rzeczpospolita
Polska uwzględniła swe zasady konstytucyjne i ustawy, a Stolica Apostolska — dokumenty Soboru Watykańskiego II dotyczące wolności religijnej i stosunków
pomiędzy Kościołem a wspólnotą polityczną oraz przepisy prawa kanonicznego".
Nie powinno być zatem wątpliwości, że strony zaakceptowały konstytucyjny i prawny porządek państwa polskiego.
Należy podkreślić, że zapisu expressis verbis o poszanowaniu przez Kościół porządku konstytucyjnego nie ma również w żadnym innym porozumieniu ani konkordacie zawartym przez Stolicę Apostolską
po Soborze Watykańskim II (por. układ z Argentyną z 1967 r., konkordat z Wenezuelą z 1964 r., konkordat z Peru z 1984 r., układ z Włochami z 1984
r.; znamiennym wyjątkiem jest „modus vivendi" z mahometańską Tunezją z 1964 r.). Kościół, który dobrowolnie zawiera układ ze świeckim państwem
uznaje, w oczywisty sposób, jego zasady ustrojowe i legislacyjne.
"Ubolewamy, że w konkordacie nie znalazł się zapis
podobny do tego, jaki znajduje się w konkordacie włoskim z 1984 r., gdzie
mówi się, że wszystkie wyznania są równe wobec prawa". (5)
W konkordacie włoskim z 1984 r. nie ma takiego postanowienia.
Nie powinno być wszakże wątpliwości, że uwzględnienie w preambule konkordatu
polskiego z 1993 r. zasad konstytucyjnych i ustaw Rzeczypospolitej Polskiej
oznacza potwierdzenie konstytucyjnej normy o równości obywateli bez względu
na ich wyznanie oraz artykułu 9 ust. 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania głoszącego, iż „gwarancjami wolności
sumienia i wyznania w stosunkach państwa z kościołami i innymi związkami
wyznaniowymi są: (...) równouprawnienie wszystkich kościołów i innych związków
wyznaniowych, bez względu na formę uregulowania ich sytuacji prawnej".
Artykuł 2
W celu utrzymania i umacniania więzi pomiędzy Układającymi się Stronami
oraz w celu wypełniania powierzonej każdemu z nich misji, Nuncjusz Apostolski
rezyduje, jak dotychczas, w stolicy Polski, a polski Ambasador nadzwyczajny i pełnomocny przy Stolicy Apostolskiej w Rzymie.
Stan obecny:
17 lipca 1989 r. ogłoszony został komunikat o wznowieniu stosunków
dyplomatycznych przez Polskę i Stolicę Apostolską. Ambasadorem przy Stolicy
Apostolskiej mianowany został Jerzy Kuberski, nuncjuszem apostolskim w Polsce — abp Józef Kowalczyk. Abp Kowalczyk pełni swą misję nadal a ambasadorem
RP przy Stolicy Apostolskiej jest od 1990 r. Henryk Kupiszewski.
Artykuł 3
Rzeczpospolita Polska zapewnia Kościołowi katolickiemu oraz jego
osobom prawnym i fizycznym swobodę utrzymywania stosunków i komunikowania
się ze Stolicą Apostolską, z Konferencjami Episkopatów, z Kościołami partykularnymi, a także między sobą i z innymi wspólnotami, instytucjami, organizacjami i osobami w kraju i za granicą.
Stan obecny:
Kwestii tej prawodawstwo polskie nie reguluje.
Artykuł 4
1. Rzeczpospolita Polska uznaje osobowość prawną Kościoła katolickiego.
2. Rzeczpospolita Polska uznaje również osobowość prawną wszystkich
instytucji kościelnych terytorialnych i personalnych, które uzyskały taką
osobowość na podstawie przepisów prawa kanonicznego. Władza kościelna dokonuje
stosownego powiadomienia kompetentnych organów państwowych.
3. Inne instytucje kościelne mogą na wniosek władzy kościelnej uzyskać
osobowość prawną na podstawie prawa polskiego.
Stan obecny:
Ustawa z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP uznaje osobowość prawną wyliczonych terytorialnych i personalnych
jednostek organizacyjnych Kościoła oraz przewiduje procedurę przyznawania
osobowości prawnej innym jednostkom organizacyjnym na podstawie rozporządzenia
Ministra — Szefa URM. Uwagi:
"Stosowanie pojęć terytorialnych i personalnych osób prawnych „niepotrzebnie
ogranicza kościelne osoby prawne na forum cywilnym", a definiowanie tych
pojęć wymaga znajomości Kodeksu Prawa Kanonicznego, które dotychczas było
prawem obcym, traktowanym jako wewnętrzny statut jednego z kościołów działających w Polsce". (2)
Kategoria terytorialnych i personalnych osób prawnych Kościoła wprowadzona
została do przepisów prawa wewnętrznego przez ustawę z 1989 r. i konkordat
nic tu nie zmienia. Są to pojęcia stosowane i akceptowane przez Kościół,
zatem troska o to, iż ograniczają one prawa kościelnych osób prawnych,
jest zbyteczną zapobiegliwością. Niesłuszne są obawy co do włączenia prawa
kanonicznego do systemu prawa polskiego. Organa państwowe wymienione w ust. 2 będą jedynie odbierać od kompetentnych władz kościelnych informacje o kanonicznym powołaniu instytucji posiadających osobowość prawną, nie
będą się jednak posługiwać prawem kościelnym do wydawania jakichkolwiek
decyzji. "Niejasny jest los art. 10 ustawy o uzyskiwaniu osobowości
prawnej w drodze rozporządzenia Ministra — Szefa URM, gdyż odpowiadający
mu art. 4 ust. 3 konkordatu jest w świetle poprzedzającego go ust. 2 oczywiście
bezprzedmiotowy i mógłby mieć zastosowanie tylko dla nonsensownej sytuacji,
że władza kościelna nie chce nadać kościelnej osobowości prawnej danej
instytucji, ale domaga się dla niej osobowości nadanej przez państwo".
(3) (4)
Przepis ten nie jest wcale bezprzedmiotowy, dotyczy bowiem
takich instytucji, które powstając z inspiracji, pod auspicjami, czy dzięki
wsparciu Kościoła — nie są jednak instytucjami kościelnymi. Najświeższym
przykładem jest Katolicka Agencja Informacyjna, której Episkopat Polski — podkreślając jej niezależność od struktur kościelnych — nie chciał nadać
osobowości prawnej prawa kanonicznego i która uzyskała osobowość prawną
prawa cywilnego po wielomiesięcznych perypetiach sądowych.
"Konkordat przyznaje osobowość prawną prawa cywilnego
wszystkim osobom prawnym tworzonym na podstawie prawa kanonicznego bez
ograniczenia ich do osób prawnych mających realizować cele religijne i kultowe". (1)
Istotnie. Jest to jednak jedyne możliwe do zaakceptowania
rozwiązanie. Każda wersja wprowadzająca warunki oznaczałaby, że świeckie
państwo obarczone zostaje zadaniem weryfikowania, która z kanonicznie powołanych
osób prawnych ma realizować cele religijne i kultowe, a która — nie. Biorąc
pod uwagę, że prawo kanoniczne przewiduje ustanowienie osoby prawnej realizującej
cele, które „odnoszą się do dzieł pobożności, apostolatu lub miłości czy
to duchowej, czy materialnej" (kan. 114 par. 2) — weryfikacja prowadzona
przez władze państwowe mogłaby napotkać na niejakie trudności. Należy jednak
przyznać, iż konkordat włoski z 1984 r. zawiera kwestionowany tu przepis.
"Nie wiadomo, czy Rzeczpospolita uznaje osobowość prawną Kościoła Katolickiego w ogóle, czy jedynie w Polsce, a także czy uznaje osobowość prawną instytucji
znajdujących się poza granicami Polski czy tylko mających swą siedzibę w państwie polskim". (1)
Osobowość prawną prawa cywilnego posiadają liczne terytorialne i personalne instytucje kościelne, nie posiada jej natomiast Kościół katolicki w Polsce — jako całość. Ust. 1 gwarantuje taką osobowość Kościołowi polskiemu
jako Kościołowi partykularnemu.
W ust. 2 brak jest wyraźnego stwierdzenia czy władza
kościelna powiadamia o już istniejących osobach prawnych, czy też o takich,
które będą powstawać w przyszłości. (1)
Zawiadamianie o istnieniu instytucji, które uzyskały
osobowość prawną w przeszłości (niekwestionowaną przez konkordat!) nie
miałoby żadnego uzasadnienia.
Organy państwowe i sądy zawiadamiane o utworzeniu
nowych kościelnych osób prawnych będą musiały „każdorazowo sięgać do prawa
kanonicznego oraz do dokumentów erekcyjnych wydanych przez władze kościelne".
(4)
Niesłuszna obawa. Cały sens tego przepisu polega na
tym, iż władze państwowe są jedynie zawiadamiane przez właściwe władze
kościelne. Nie muszą zatem w żadnym momencie odwoływać się do znajomości
prawa kanonicznego.
Artykuł 5
Przestrzegając prawa do wolności religijnej, Państwo zapewnia Kościołowi
katolickiemu, bez względu na obrządek, swobodne i publiczne pełnienie jego
misji, łącznie z wykonywaniem jurysdykcji oraz zarządzaniem i administrowaniem
jego sprawami na podstawie prawa kanonicznego.
Stan obecny: Ustawa z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła
Katolickiego stwierdza w art. 1, że Kościół działa w Polsce „we wszystkich
swoich obrządkach", a w art. 2, „iż Kościół rządzi się w swych sprawach
własnym prawem, swobodnie wykonuje władzę duchowną i jurysdykcyjną oraz
zarządza swoimi sprawami".
Uwagi:
Prawo Kościoła do swobodnego i publicznego pełnienia misji bez względu
na obrządek oznacza pozbawienie państwo jakiegokolwiek wpływu na działalność
misyjną Kościoła. Tymczasem państwo jest „zainteresowane w unikaniu konfliktów z autokefalicznymi kościołami prawosławnymi w Polsce i w Rosji oraz z rządami
naszych sąsiadów na Wschodzie (...). Można się spodziewać, iż sprawy wyznaniowe
mogą być jedną z przyczyn trudności w ułożeniu dobrosąsiedzkich stosunków z państwami położonymi za wschodnią granicą Polski. Natomiast droga Rzymu
na wschód została otwarta i to przez terytorium Polski". (2)
W żadnym przypadku z przepisów konkordatu nie wypływają jakiekolwiek
prawa czy to Polski, czy Stolicy Apostolskiej wobec stron trzecich. Art.
34 Konwencji wiedeńskiej z 1969 r. o prawie traktatów nie pozostawia co
do tego najmniejszej wątpliwości.
Artykuł 6
1. Tworzenie właściwych Kościołowi struktur należy do kompetentnej
władzy kościelnej; dotyczy to w szczególności erygowania, zmieniania i znoszenia prowincji kościelnych, archidiecezji, diecezji, ordynariatu polowego,
administratur apostolskich, prałatur personalnych i terytorialnych, opactw
terytorialnych, parafii, instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń
życia apostolskiego oraz innych kościelnych osób prawnych.
2. Żadna część terytorium polskiego nie będzie włączona do diecezji
lub prowincji kościelnej mającej swą stolicę poza granicami Rzeczypospolitej
Polskiej.
3. Żadna diecezja mająca swą stolicę w Rzeczypospolitej Polskiej
nie będzie się rozciągała poza granice Państwa Polskiego.
4. Biskup należący do Konferencji Episkopatu Polski nie będzie należał
do krajowej Konferencji Episkopatu w innym państwie.
5. Biskup nie będący obywatelem polskim nie będzie należał do Konferencji
Episkopatu Polski. Biskup taki nie będzie sprawował jurysdykcji w Rzeczypospolitej
Polskiej, wyjąwszy legata lub innego wysłannika papieskiego.
Stan obecny: Ustawa z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła
Katolickiego w RP przewiduje, że kościelne jednostki organizacyjne wymienione w ustawie nabywają osobowość prawną z chwilą powiadomienia organu administracji
państwowej o ich utworzeniu (por. art. 4 ust. 2 konkordatu). Art. 13 ust.
6 ustawy przewiduje, że utworzenie jednostki organizacyjnej zakonu, który
istnieje za granicą, a dotąd nie działał w Polsce, wymaga konsultacji między
Sekretariatem Konferencji Episkopatu i władzami państwowymi.
Uwagi:
Konkordat znosi obowiązek konsultacji z władzami państwowymi instalowania w Polsce nowego zakonu (instytutu życia konsekrowanego), bez względu na
przynależność narodową czy państwową jego członków, czego wymaga ustawa.
(2) Istotnie, konkordat uznaje, że autorytet „kompetentnej władzy kościelnej"
daje wystarczającą gwarancję.
"Do kompetentnej władzy kościelnej należy m.in. zmienianie i znoszenie
ordynariatu polowego. Zatem uzgodniony obustronnie art. 16 ust. 1 konkordatu,
dotyczący ordynariatu polowego, może być jednostronnie uchylony przez Stolicę
Apostolską bez zgody strony polskiej". (4)
Artykuł 7
1. Urzędy kościelne obsadza kompetentna władza kościelna zgodnie z przepisami prawa kanonicznego.
2. Mianowanie i odwoływanie biskupów należy wyłącznie do Stolicy
Apostolskiej.
3. Stolica Apostolska będzie mianować biskupami w Polsce duchownych,
którzy są obywatelami polskimi.
4. W odpowiednim czasie, poprzedzającym ogłoszenie nominacji biskupa
diecezjalnego, Stolica Apostolska poda jego nazwisko do poufnej wiadomości
Rządu Rzeczypospolitej Polskiej. Dołożone zostaną starania, aby to powiadomienie
nastąpiło możliwie wcześnie.
Stan obecny:
Procedura przewidziana w ust. 4 jest od wielu miesięcy stosowana w praktyce.
Uwagi:
Negocjatorzy rządowi potraktowali jako przywilej państwa propozycję
strony watykańskiej o możliwie wczesnym podawaniu do poufnej wiadomości
nazwiska nominatów. „Jest to nieporozumienie". Władze państwowe poinformowane o nominacie nie uzyskują żadnych uprawnień do zgłoszenia swego sprzeciwu.
„O tym, że przepis ten ma charakter kurtuazyjny świadczyć może nieoznaczony
termin przekazania informacji. Termin "możliwie wcześnie" jest tak ogólnikowy,
iż nie powinien znaleźć się w dokumencie normatywnym (...). Artykuł 7 konkordatu
wymaga nowej redakcji lub klauzul interpretacyjnych". (2)
Zaakceptowanie zasady niezależności Kościoła i państwa oznacza rezygnację
państwa z jakichkolwiek form oddziaływania na wewnętrzne sprawy Kościoła i wpływania na obsadę urzędów biskupich. Art. 7 ust. 4 nie naruszając zasady,
iż o mianowaniu biskupów decyduje Stolica Apostolska, pozostawia jednak
rządowi czas na przekazanie władzom kościelnym opinii o osobie biskupa,
który wprawdzie już został mianowany, ale jego nazwisko nie zostało jeszcze
podane do publicznej wiadomości. Należy zwrócić uwagę, iż nominacja biskupa
rodzi skutki dopiero z momentem opublikowania oficjalnego komunikatu Stolicy
Apostolskiej — uprawnienie przyznane rządowi nie jest zatem wcale kurtuazyjnym
gestem, lecz zagwarantowaniem rzeczywistej możliwości dyskretnego wypowiedzenia
się na temat papieskiej decyzji.
W konkordacie obowiązek powiadamiania władz państwowych ograniczono
do urzędu biskupa diecezjalnego, ustają więc zasady powiadamiania o innych
nominacjach. „Administracja państwowa może być pozbawiona informacji, kto
reprezentuje kościelne osoby prawne". (2)
Zarzut niezrozumiały — to Kościołowi zależy na tym, by informować państwo o tym, kto reprezentuje kościelne osoby prawne.
Artykuł 8
1. Rzeczpospolita Polska zapewnia Kościołowi katolickiemu wolność
sprawowania kultu zgodnie z artykułem 5.
2. Organizowanie kultu publicznego należy do władzy kościelnej zgodnie z przepisami prawa kanonicznego z zachowaniem odpowiednich przepisów prawa
polskiego.
3. Miejscom przeznaczonym przez właściwą władzę kościelną do sprawowania
kultu i grzebania zmarłych Państwo gwarantuje w tym celu nienaruszalność. Z ważnych powodów i za zgodą kompetentnej władzy kościelnej można przeznaczyć
te miejsca na inny użytek. Niniejszy przepis nie ogranicza stosowania prawa
polskiego w przypadkach wywłaszczenia z zachowaniem standardów prawa międzynarodowego.
4. Sprawowanie kultu publicznego w miejscach innych niż określone w ustępie 3 nie wymaga zezwolenia władz państwowych, chyba że odpowiednie
przepisy prawa polskiego stanowią inaczej, w szczególności ze względu na
bezpieczeństwo i porządek publiczny.
5. Władza publiczna może podjąć niezbędne działania w miejscach
określonych w ustępie 3 także bez uprzedniego powiadamiania władzy kościelnej,
jeśli jest to konieczne dla ochrony życia, zdrowia lub mienia.
Stan obecny:
Ustawa z 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych stwierdza w art. 6: "2. Jeżeli teren cmentarny stanowi lub stanowił uprzednio własność
Kościoła Katolickiego lub innego kościoła albo związku wyznaniowego, wydanie
decyzji o użyciu terenu cmentarnego na inny cel wymaga zgody właściwej
władzy tego kościoła lub związku wyznaniowego.
(...)
5. W przypadkach uzasadnionych szczególnymi celami publicznymi właściwy
ze względu na miejsce terenu organ może wystąpić do Ministra Gospodarki
Przestrzennej i Budownictwa o zwolnienie z wymogu uzyskania zgody, o której
mowa w ust. 2" oraz w art. 8 ust. 2
„W miejscowościach, w których nie ma cmentarzy komunalnych,
zarząd cmentarza wyznaniowego umożliwia pochowanie na tym cmentarzu, na
równych prawach, zwłok osób zmarłych, które nie należą do danego wyznania".
Ustawa z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP stwierdza w art. 45 ust. 3, iż „w miejscowościach, gdzie nie ma cmentarzy
komunalnych, zarządy cmentarzy umożliwiają pochowanie na cmentarzach, o których mowa w ust. 1, na równych prawach także innych zmarłych". Ustawa z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego stwierdza w art. 15 ust. 2: „Publiczne sprawowanie kultu nie wymaga zawiadomienia,
jeżeli odbywa się: 1. w kościołach, kaplicach, budynkach kościelnych i na gruntach kościelnych oraz w innych pomieszczeniach służących katechizacji
lub organizacjom kościelnym, 2. w innych miejscach, z wyłączeniem dróg i placów publicznych, oraz pomieszczeń użyteczności publicznej; publiczne
sprawowanie kultu na drogach, placach publicznych oraz pomieszczeniach
użyteczności publicznej podlega uzgodnieniu z właściwym organem sprawującym
zarząd lub upoważnionym do dysponowania nimi".
Uwagi:
Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego przewiduje, że na
cmentarzach parafialnych mogą być grzebani „na równych prawach" także zmarli
nie będący katolikami. Tymczasem konkordatowy przepis art. 8 ust. 3 może
spowodować, iż rządca cmentarza powołując się na zasadę nienaruszalności
cmentarza, odmówi pochówku. „Brak w konkordacie wyraźnej wykładni pojęcia
"nienaruszalności" może być w przyszłości przyczyną gorszących sporów".
(2) Interpretacja taka wyraźnie odbiega od intencji autorów konkordatu,
którzy z pełną świadomością odnosili pojęcie „nienaruszalności cmentarza"
wyłącznie do gwarancji, że zachowany zostanie sepulkralny charakter nekropolii
(to znaczy grobowy, nagrobkowy, cmentarny [łac. Sepulcralis]). Kwestia
ta została podniesiona podczas obrad Rady Ministrów w dn. 1 czerwca 1993
r. W sprawozdaniu przedstawionym Radzie Ministrów stosownie do protokołu
ustaleń posiedzenia RM z 1 czerwca 1993 r. Minister Spraw Zagranicznych
wyjaśnił, iż delegacja rządowa zakomunikowała Stolicy Apostolskiej stanowisko
strony polskiej podkreślające, że „zasada nienaruszalności cmentarza nie
może być rozumiana jako prawo do odmowy pochowania osoby niewierzącej".
Sprawozdanie stwierdza zarazem, iż „materia ta jest jasno uregulowana w prawie polskim i jako szczegółowa nie powinna być poruszona w konkordacie".
Wobec ogólnikowego zapisu ust. 4 „otwiera się pole do konfliktu z Watykanem na tle interpretacji, czy konkretny przepis prawa polskiego
jest niezbędny z wymienionych w konkordacie przyczyn". (4)
"Odpowiednie przepisy prawa polskiego" to m.in. szczegółowe postanowienia
ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego.
Ust. 4 nie zawiera „niezbędnego ograniczenia możliwości sprawowania
kultu publicznego ze względu na poszanowanie uczuć religijnych oraz wolność
sumienia i wyznania niekatolików". (7)
Gwarancje w tej mierze zawierają zarówno przepisy Konstytucji oraz
ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jak i stosowny fragment
preambuły konkordatu.
Artykuł 9
1. Wolne od pracy są niedziele i następujące dni świąteczne:
1) 1 stycznia — uroczystość Świętej Bożej Rodzicielki Maryi (dzień
Nowego Roku),
2) drugi dzień Wielkanocy,
3) dzień Bożego Ciała,
4) 15 sierpnia — uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny,
5) 1 listopada — dzień Wszystkich Świętych,
6) 25 grudnia — pierwszy dzień Bożego Narodzenia,
7) 26 grudnia — drugi dzień Bożego Narodzenia,
2. Rozszerzenie powyższego wykazu może nastąpić po porozumieniu
Układających się Stron.
Stan obecny: Identyczny wykaz dni świątecznych znajduje się w art.
17 ust. 1 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego z 1989 r.
Uwagi:
"Art. 9 konkordatu wyklucza możliwość zniesienia w drodze ustawy wymienionych w nim świąt katolickich". Tymczasem „prawo polskie nie zna postanowień
wykluczających możliwość zmiany jakiejś ustawy". (3) Na tym polega walor
układu dwustronnego, że przesądzonych w nim kwestii szczegółowych żaden z partnerów nie może zmienić aktem jednostronnym, np. ustawą.
Artykuł 10
1. Od chwili zawarcia małżeństwo kanoniczne wywiera takie skutki,
jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim, jeżeli:
1) między nupturientami nie istnieją przeszkody wynikające z prawa
polskiego,
2) złożą oni przy zawieraniu małżeństwa zgodne oświadczenie woli
dotyczące wywarcia takich skutków i
3) zawarcie małżeństwa zostało wpisane w aktach stanu cywilnego
na wniosek przekazany Urzędowi Stanu Cywilnego w terminie pięciu dni od
zawarcia małżeństwa; termin ten ulega przedłużeniu, jeżeli nie został dotrzymany z powodu siły wyższej, do czasu ustania tej przyczyny.
2. Przygotowanie do zawarcia małżeństwa kanonicznego obejmuje pouczenie
nupturientów o nierozerwalności małżeństwa kanonicznego oraz o przepisach
prawa polskiego dotyczących skutków małżeństwa.
3. Orzekanie o ważności małżeństwa kanonicznego, a także w innych
sprawach małżeńskich przewidzianych w prawie kanonicznym, należy do wyłącznej
kompetencji władzy kościelnej.
4. Orzekanie w sprawach małżeńskich w zakresie skutków określonych w prawie polskim należy do wyłącznej kompetencji sądów państwowych.
5. Kwestia powiadamiania o orzeczeniach wskazanych w ustępach 3 i 4 może być przedmiotem postępowania określonego w artykule 27.
6. Celem wprowadzenia w życie niniejszego artykułu dokonane zostaną
konieczne zmiany w prawie polskim.
Stan obecny:
Małżeństwa kanoniczne nie wywołują skutków przewidzianych w prawie
polskim. Od chwili wejścia w życie ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku
Państwa do Kościoła Katolickiego nie obowiązuje już dawny przepis prawa o aktach stanu cywilnego, który zabraniał duchownemu udzielania nupturientom
ślubu kanonicznego przed zawarciem przez nich związku małżeńskiego w USC.
Uwagi:
"Konkordat nie wyjaśnia fundamentalnej kwestii, czy w przypadku
rozwiązania małżeństwa kanonicznego przez władzę kościelną sąd polski musi,
czy też tylko może orzec rozwód". (3) (4)
Rozwód jest oczywiście skutkiem określonym wyłącznie w prawie polskim,
przeto orzekanie o rozwodzie leży — zgodnie z ust. 4 — w wyłącznej kompetencji
sądów państwowych. Wcześniejsze orzeczenie o unieważnieniu (nie: rozwiązaniu)
małżeństwa kanonicznego przez władzę kościelną może być traktowane przez
sąd wyłącznie jako jeden z dowodów w sprawie. Należy zwrócić uwagę, że
ust. 5 dopiero przewiduje ewentualne („może być") nowe ustalenia dotyczące
współpracy sądów, ograniczone jednak wyłącznie do kwestii powiadamiania o orzeczeniach. Warto także podkreślić, że konkordat polski chroni świecki
charakter państwa dużo skuteczniej niż konkordat włoski z 1984 r., który
nakłada na sądy państwowe obowiązek uwzględniania orzeczeń sądu kościelnego.
Jeśli związek kanoniczny nie zostanie wpisany do akt stanu cywilnego
to przez władze państwowe będzie traktowany jako konkubinat. Można przyjąć,
że osoby (osoba) pozostające w takim związku będą mogły doprowadzić do
zawarcia innego związku kanonicznego w innym kościele (po konwersji na
inne wyznanie) lub do zawarcia z innym partnerem ślubu cywilnego. „Jest
to otwarcie drogi do faktycznej choć nie prawnej bigamii". (2)
Sytuacja umożliwiająca „faktyczną bigamię" istnieje już
od roku 1989, tzn. od momentu zniesienia wymogu, by ślub „kościelny" bezwarunkowo
poprzedzony był ślubem „cywilnym". Małżeństwa wyłącznie kanoniczne są więc
faktem, rodzą się w nich dzieci, powstają związki majątkowe itd. Konkordat
nie stwarza zatem dla zasad życia społecznego i porządku prawnego żadnych
nowych zagrożeń; przeciwnie — pozwala uregulować legalny status tych przyszłych
par, które spełniając wszystkie przewidziane prawem polskim warunki, pragną
uczestniczyć jedynie w jednej, religijnej ceremonii zaślubin. "Generalnie
przepisy konkordatu dotyczące zawarcia małżeństwa cywilnego cechuje niejasność i nieprecyzyjność sformułowań, luki i niedopowiedzenia, które mogą powodować
rozbieżności interpretacyjne i powodować konflikty między duchownym, małżonkami i urzędnikiem stanu cywilnego (...). Nie wiadomo kto ma być autorem wniosku,
duchowny czy małżonkowie oraz jaka ma być jego treść. (...) Konkordat polski
nie przewiduje w ogóle sporządzania aktu zawarcia małżeństwa cywilnego. W konsekwencji nie wiadomo co ma być dowodem zawarcia małżeństwa cywilnego".
(1)
Konkordat celowo formułuje jedynie generalne zasady i warunki uzyskiwania przez małżeństwo kanoniczne skutków określonych w prawie
polskim. Szczegółowe wymogi związane z procedurą składania i formy oświadczeń,
sporządzania aktu małżeństwa itp. określi — zgodnie z dyspozycją ust. 6 — prawo polskie. Z punktu widzenia interesu społecznego jest chyba lepiej,
że kwestię tak istotną rozstrzygnie parlament, nie zaś dwie delegacje.
Należy zwrócić uwagę, iż konkordat polski, w przeciwieństwie do konkordatu
włoskiego, nie nakłada na duchownego obowiązków urzędnika stanu cywilnego.
"W konkordacie brak jest ustaleń (...) co się stanie,
jeśli nie zostanie dotrzymany termin 5 dni". (2)
Termin 5-dniowy jest terminem prekluzyjnym prawa materialnego
który biegnie bezwzględnie, tzn. nie może być przywrócony ani nie ulega
przerwie. Jeśli nie zostanie on zachowany — prawo domagania się wpisu zawarcia
małżeństwa kanonicznego do aktów stanu cywilnego wygaśnie. Nupturientom
pozostaje jednak — w każdej sytuacji — możliwość zawarcia małżeństwa przed
kierownikiem USC.
Konkordat nie wskazuje kto, kiedy i w jaki sposób
stwierdza, że nie ma przeszkód określonych przez prawo cywilne by małżeństwo
kanoniczne wywołało skutki cywilne. „Jest to wyraźne przeoczenie, które
może powodować ujemne konsekwencje dla nupturientów". (1)
Warunkiem wywołania skutków cywilnych jest dokonanie
wpisu do akt stanu cywilnego, oceny dokumentów złożonych przez nupturientów
będzie więc dokonywał urzędnik USC.
Postanowienie, że celem wprowadzenia w życie art.
10 dokonane zostaną konieczne zmiany w prawie polskim jest „zbyt daleko
idącym ustępstwem wobec rzymskich negocjatorów". (2)
Zarzut niezrozumiały — fakt, iż o szczegółowych wymogach i procedurze zdecyduje polski organ ustawodawczy jest chyba raczej dowodem
znaczenia, jakie polscy negocjatorzy przypisywali tej kwestii, nie zaś
wyrazem ich uległości.
Artykuł 11
Układające się strony deklarują wolę współdziałania na rzecz obrony i poszanowania instytucji małżeństwa i rodziny, będących fundamentem społeczeństwa.
Podkreślają one wartość rodziny, przy czym Stolica Apostolska, ze swej
strony, potwierdza naukę katolicką o godności i nierozerwalności małżeństwa.
Uwagi:
W konkordacie „zabrakło ze strony państwa potwierdzenia obowiązującego
ustawodawstwa, które przewiduje możliwość rozwiązania węzła małżeńskiego".
(2)
Wobec jednoznacznego postanowienia art. 10 ust. 4 konkordatu
stwierdzenie takie stanowiłoby superfluum ustawowe. Należy ponadto zwrócić
uwagę, że w drugim zdaniu art. 11 znaczenie nierozerwalności małżeństwa
podkreśla tylko jedna strona...
Artykuł 12
1. Uznając prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci oraz zasadę
tolerancji Państwo gwarantuje, że szkoły publiczne podstawowe i ponadpodstawowe
oraz przedszkola, prowadzone przez organy administracji państwowej i samorządowej,
organizują zgodnie z wolą zainteresowanych naukę religii w ramach planu
zajęć szkolnych i przedszkolnych.
2. Program nauczania religii katolickiej oraz podręczniki opracowuje
władza kościelna i podaje je do wiadomości kompetentnej władzy państwowej.
3. Nauczyciele religii muszą posiadać upoważnienie (missio canonica)
od biskupa diecezjalnego. Cofnięcie tego upoważnienia oznacza utratę prawa
do nauczania religii. Kryteria wykształcenia pedagogicznego oraz forma i tryb uzupełniania tego wykształcenia będą przedmiotem uzgodnień kompetentnych
władz państwowych z Konferencją Episkopatu Polski.
4. W sprawach treści nauczania i wychowania religijnego nauczyciele
religii podlegają przepisom i zarządzeniom kościelnym, a w innych sprawach
przepisom państwowym.
5. Kościół katolicki korzysta ze swobody prowadzenia katechezy dla
dorosłych, łącznie z duszpasterstwem akademickim.
Stan obecny:
Art. 19 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła
Katolickiego stwierdza, iż „nauczanie religii dzieci i młodzieży odbywa
się w punktach katechetycznych organizowanych w kościołach, kaplicach i budynkach kościelnych, a także w innych pomieszczeniach udostępnionych
na ten cel przez osobę uprawnioną do dysponowania pomieszczeniem", a w
ust. 2 dodaje, że „nauczanie religii uczniów szkół publicznych może odbywać
się również na zasadach określonych w odrębnej ustawie".
Art. 12 ust. 1 ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty stwierdza,
że „uznając prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci, szkoły publiczne
podstawowe organizują naukę religii na życzenie rodziców, szkoły publiczne
ponadpodstawowe — na życzenie bądź rodziców, bądź samych uczniów; po osiągnięciu
pełnoletności o pobieraniu nauki religii decydują uczniowie".
Par. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia
1992 w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w szkołach
publicznych stwierdza, iż „w publicznych szkołach podstawowych i ponadpodstawowych,
przedszkolach oraz placówkach oświatowo-wychowawczych, zwanych dalej szkołami,
organizuje się, w ramach planu zajęć szkolnych lub wychowawczych, naukę
religii dla uczniów, których rodzice (opiekunowie prawni) wyrażą takie
życzenie, a w szkołach ponadpodstawowych — dla uczniów, których rodzice
lub sami uczniowie wyrażą takie życzenie. Po osiągnięciu pełnoletności o pobieraniu nauki religii decydują uczniowie".
Uwagi:
"Wprowadzenie przez konkordat nauczania religii do szkół publicznych
nie da się pogodzić ze świeckim charakterem państwa i szkoły". (1)
Obecność religii w szkole potwierdził polski parlament
uchwalając w 1991 roku ustawę o systemie oświaty. Konkordat nie wprowadza w tej dziedzinie żadnego novum. Podkreśla natomiast, iż nauczanie religii
musi być zgodne z zasadą tolerancji. Warunku takiego nie ma w art. 12 ust.
1 ustawy o systemie oświaty z 1991 r. (choć o tolerancji mówi się w preambule
ustawy).
Interpretacja określenia „organizują naukę religii"
użyta w konkordacie nie ulegnie zmianie, a państwo formalnie nadal świeckie i neutralne w sprawach religii w rzeczywistości nabierze cech państwa wyznaniowego.
Świadczy o tym żądanie od rodziców deklaracji w sprawie pobierania nauki
religii przez ich dzieci, prowadzenie dokumentacji nauczania religii przez
szkołę, umieszczenie stopnia religii na świadectwie szkolnym, opłacanie
nauczycieli religii przez państwo (...)". (1)
Wszystkie powyższe postanowienia zostały wprowadzone
do wewnętrznego porządku prawnego przed podpisaniem konkordatu.
"Konkordat usiłuje przesądzić zasadę nauczania religii w szkołach w ramach planu zajęć", czego nie przewiduje ustawa o systemie
oświaty". (2)
Nauczanie religii w ramach planu zajęć odbywa się na
podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej, wydanego na podstawie
delegacji zawartej w art. 12 ust. 2 ustawy o systemie oświaty i uznanego
za zgodne z prawem przez Trybunał Konstytucyjny. Konkordat rozszerza nauczanie
religii na przedszkola. (3) (4) Nauczanie religii w przedszkolach odbywa
się już od jesieni 1992 r. na podstawie cyt. wyżej rozporządzenia Ministra
Edukacji Narodowej.
Konkordat „akcentując wyłączną rolę rodziców do
decydowania o pobieraniu nauki religii przez katolicką młodzież szkół ponadpodstawowych
odbiera jej posiadane dotąd prawo samodzielnego decydowania w tych sprawach".
(1)
Konkordat nie zmienia nic w dotychczasowych uprawnieniach
uczniów i rodziców do decydowania o uczęszczaniu na lekcje religii. Art.
12 ust. 1 konkordatu dokładnie odpowiada postanowieniom art. 12 ust. 1
ustawy o systemie oświaty, zastępując jedynie wyliczenie wszystkich przewidzianych w ustawie sytuacji ogólnym sformułowaniem „zgodnie z wolą zainteresowanych".
Konkordat utrwala dyskryminacyjne położenie uczniów
należących do mniejszości wyznaniowych, którzy — z powodu małej liczebności — nie uczęszczają na lekcje religii w szkole, lecz pobierają naukę w punktach
katechetycznych. W efekcie, zgodnie z orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego z 20 kwietnia 1993 r., otrzymują na świadectwie „dyskryminującą" kreskę.
(1)
Zgodnie z postanowieniem Trybunału Konstytucyjnego z 14 lipca 1993 r., rozstrzygającym wątpliwości dotyczące orzeczenia TK z 20 kwietnia 1993 r., na świadectwach szkolnych mogą być uwidaczniane
także oceny uzyskiwane przez uczniów w zorganizowanych przez organ prowadzący
szkołę punktach nauczania religii dla grup międzyszkolnych lub w pozaszkolnych
punktach katechetycznych. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 25 sierpnia 1993 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu
organizowania nauki religii w szkołach publicznych, uwzględniające powyższe
postanowienie Trybunału, zostało przygotowane przy współpracy i z akceptacją
kościołów mniejszościowych.
Konkordat nie przewiduje nadzoru państwa nad programami i realizacją nauczania religii w szkołach państwowych. (1) (4)
Istotnie, konkordat nie upoważnia państwa do nadzorowania
programu i podręczników do nauki religii. Świeckie państwo nie powinno
aspirować do takich kompetencji, jego urzędnicy musieliby się bowiem wypowiadać w kwestiach doktrynalnych i kanonicznych. (Należy jednak przyznać, że konkordat
włoski przewiduje takie uprawnienia władz państwowych). Nie oznacza to
jednak, iż państwo traci jakąkolwiek kontrolę nad procesem nauczania religii w publicznych placówkach. Nauczyciele religii podlegają — zgodnie z ust.
4 — wszystkim przepisom państwowym, które nie dotyczą spraw związanych z treściami nauczania i wychowania religijnego — a więc np. ogólnym rygorom
związanym z organizacją i dyscypliną pracy. Muszą także spełniać kryteria
wykształcenia pedagogicznego, o których mowa w ust. 3. „Konkordat przekreśla
definitywnie dążenia znacznej części katolików, którzy są zwolennikami
nauczania religii w punktach katechetycznych". (7) Konkordat gwarantuje,
że szkoły publiczne będą organizować naukę religii, nie zmusza jednak Kościoła,
by prowadził katechizację wyłącznie w placówkach oświatowych.
Artykuł 13
Dzieciom i młodzieży katolickiej przebywającym na koloniach i obozach
oraz korzystających z innych form zbiorowego wypoczynku zapewnia się możliwość
wykonywania praktyk religijnych, a w szczególności uczestniczenia we Mszy
św. w niedziele i święta.
Artykuł 14
1. Kościół katolicki ma prawo zakładać i prowadzić placówki oświatowe i wychowawcze, w tym przedszkola oraz szkoły wszystkich rodzajów, zgodnie z przepisami prawa kanonicznego i na zasadach określonych przez odpowiednie
ustawy.
2. W realizowaniu minimum programowego przedmiotów obowiązkowych i w wystawianiu druków urzędowych szkoły te podlegają prawu polskiemu. W realizowaniu programu nauczania pozostałych przedmiotów szkoły te stosują
się do przepisów kościelnych. O publicznym charakterze tych szkół i placówek
decyduje prawo polskie.
3. Nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy oraz uczniowie i wychowankowie
szkół i placówek wymienionych w ustępie 1 — jeśli są one szkołami lub placówkami
publicznymi albo mają uprawnienia szkół lub placówek publicznych — mają
prawa i obowiązki takie same jak analogiczne osoby w szkołach i placówkach
publicznych.
4. Szkoły i placówki wymienione w ustępie 1 będą dotowane przez
Państwo lub organy samorządu terytorialnego w przypadkach i na zasadach
określonych przez odpowiednie ustawy.
Stan obecny:
Prawo do zakładania i prowadzenia placówek oświatowych i wychowawczych
przyznaje Kościołowi ustawa z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła
Katolickiego w RP.
Artykuł 15
1. Rzeczpospolita Polska gwarantuje Kościołowi katolickiemu prawo
do swobodnego zakładania i prowadzenia szkół wyższych, w tym uniwersytetów,
odrębnych wydziałów i wyższych seminariów duchownych oraz instytutów naukowo-badawczych.
2. Status prawny szkół wyższych, o których mowa w ustępie 1, a także
tryb i zakres uznawania przez Państwo kościelnych stopni i tytułów oraz
status prawny wydziałów teologii katolickiej na uniwersytetach państwowych
regulują umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Konferencją Episkopatu
Polski upoważnioną przez Stolicę Apostolską.
3. Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie i Katolicki Uniwersytet
Lubelski są dotowane przez Państwo. Państwo rozważy udzielanie pomocy finansowej
odrębnym wydziałom wymienionym w ustępie 1.
Stan obecny:
Prawo do zakładania i prowadzenia szkół wyższych przyznaje Kościołowi
ustawa z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP. 14 czerwca 1991 r. Sejm uchwalił ustawę o finansowaniu Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego z budżetu państwa.
Uwagi:
"Dotowanie KUL (...) może nie nasuwać zastrzeżeń" lecz dotowanie
kształcenia wyłącznie duchownych Kościoła katolickiego budzi poważne wątpliwości.
(2) (4)
Papieska Akademia Teologiczna jest uczelnią kształcącą oprócz duchownych
także osoby świeckie. Przewiduje to par. 9 ust. 2 pkt 4 umowy z dnia 30
czerwca 1989 r. między Rządem a Konferencją Episkopatu w sprawie uregulowania
statusu wyższych uczelni papieskich (Mon. Pol. Nr 22, poz. 174). "Konkordat
ogranicza autonomię uniwersytetów państwowych przy tworzeniu wydziałów
teologii". (1)
Postanowienie ust. 2 nie zmienia dotychczasowych kompetencji Senatu
uczelni państwowych, określonych w ustawie z 12 września 1990 r. o szkolnictwie
wyższym. Konkordat przewiduje zawieranie stosownej umowy dotyczącej statusu
prawnego wydziału teologii, nie ogranicza jednak władzy Senatu decydującego o potrzebie utworzenia takiego wydziału.
Artykuł 16
1. Opiekę duszpasterską nad żołnierzami wyznania katolickiego w czynnej służbie wojskowej, w tym również zawodowej, sprawuje w ramach ordynariatu
polowego Biskup Polowy zgodnie z prawem kanonicznym i statusem zatwierdzonym
przez Stolicę Apostolską w porozumieniu z kompetentnymi władzami Rzeczypospolitej
Polskiej.
2. Żołnierzom, o których mowa w ustępie 1, zapewnia się możliwość
swobodnego uczestniczenia we Mszy św. w niedziele i święta, jeśli nie koliduje
to z ważnymi obowiązkami służbowymi.
3. Kapłani i diakoni oraz członkowie instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego po złożeniu profesji wieczystej zostają
przeniesieni do rezerwy. Alumnom wyższych seminariów duchownych, osobom
po złożeniu ślubów czasowych oraz nowicjuszom odracza się służbę wojskową
ze względu na odbywanie nauki.
4. Kapłani przeniesieni do rezerwy mogą być powołani do odbywania
ćwiczeń wojskowych tylko w celu przeszkolenia do pełnienia funkcji kapelana
wojskowego na wniosek właściwego przełożonego kościelnego.
5. W czasie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny władza kościelna
skieruje dodatkowych kapelanów do pełnienia funkcji kapelanów wojskowych, a diakonów, alumnów wyższych seminariów duchownych oraz członków instytutów
życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego do służby sanitarnej
lub służby w obronie cywilnej.
Artykuł 17
1. Rzeczpospolita Polska zapewnia warunki do wykonywania praktyk
religijnych i korzystania z posług religijnych osobom przebywającym w zakładach
penitencjarnych, wychowawczych, resocjalizacyjnych oraz opieki zdrowotnej i społecznej, a także w innych zakładach i placówkach tego rodzaju.
2. Osobom, o których mowa w ustępie 1, zapewnia się w szczególności
możliwość uczestniczenia we Mszy św. w niedziele i święta oraz w katechizacji i rekolekcjach, a także korzystania z indywidualnych posług religijnych w zgodzie z celami pobytu tych osób w zakładach wskazanych w ustępie 1.
3. Dla realizacji uprawnień osób, o których mowa w ustępie 1, biskup
diecezjalny skieruje kapelanów, z którymi odpowiednia instytucja zawrze
stosowną umowę.
Stan obecny:
Art. 31 ust. 2 ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła
Katolickiego w RP stwierdza, iż w celu zapewnienia chorym i podopiecznym
posługi duszpasterskiej kierownicy zakładów leczniczych i opiekuńczych
„zatrudnią kapelanów skierowanych przez biskupa diecezjalnego". Art. 32
ust. 1 tejże ustawy stwierdza, że osoby tymczasowo aresztowane mogą uczestniczyć
we Mszy św. transmitowanej przez środki przekazu oraz korzystać z indywidualnej
posługi religijnej. Kierownicy zakładów penitencjarnych „zawierają umowy w sprawie nieodpłatnego wykonywania obowiązków kapelana z duchownymi skierowanymi
przez biskupa diecezjalnego" (ust. 4).
Uwagi:
Konkordat nakłada na samorządowe i prywatne zakłady lecznicze i opieki socjalnej obowiązek opłacania katechetów oraz likwiduje dotychczasową
nieodpłatność za posługi religijne w aresztach, więzieniach, zakładach
poprawczych itp. (1) Oznacza to, że kapelanów katolickich będą musiały
przyjmować także zakłady i placówki prowadzone przez inne wyznania. (4)
Ust. 3 stwierdza, że instytucje prowadzące wspomniane zakłady powinny
zawrzeć umowę dotyczącą pełnienia przez kapelana posługi duszpasterskiej,
nie mówi jednak, że ma to być umowa dotycząca zatrudnienia czy wynagrodzenia.
Zakłady należące do innych kościołów, podobnie zresztą jak placówki katolickie,
nie są i zapewne nie będą instytucjami dostępnymi jedynie dla osób jednego
wyznania. Ich pensjonariusze, niezależnie od tego jakiego kościoła są członkami,
powinni mieć prawo do opieki duszpasterskiej. Umowy przewidziane przez
konkordat pozwalają znaleźć — gdyby zaistniała taka potrzeba — formułę
współpracy duchownych katolickich z kierownictwami placówek należących
do innych kościołów. Naturalnie, zasada ta musi obowiązywać także w placówkach
prowadzonych przez Kościół katolicki, w których przebywają osoby nie będące
katolikami. Reguła ta powinna znaleźć swe potwierdzenie w stosownym akcie
legislacyjnym wchodzącym w życie w tym samym momencie co ratyfikowany konkordat.
Konkordat zapewnia osobom tymczasowo aresztowanym uczestnictwo w Mszy świętej, co może stać w sprzeczności z dobrem śledztwa. (4)
Nie ma takiego niebezpieczeństwa, ponieważ korzystanie z posług religijnych
może się odbywać jedynie „w zgodzie z celami pobytu" tych osób (w danym
przypadku — tymczasowo aresztowanych) w areszcie.
Artykuł 18
Stosownie do potrzeby zapewnienia opieki duszpasterskiej nad członkami
mniejszości narodowych biskupi diecezjalni decydują o organizowaniu posługi
duszpasterskiej i katechizacji w języku właściwej mniejszości.
Stan obecny:
Ustawodawstwo polskie nie reguluje tej kwestii.
Artykuł 19
Rzeczpospolita Polska uznaje prawo wiernych do zrzeszania się zgodnie z prawem kanonicznym i w celach określonych w tym prawie. Jeżeli te zrzeszenia
poprzez swą działalność wkraczają w sferę uregulowaną w prawie polskim,
podlegają także temu prawu.
Artykuł 20
1. Kościół katolicki ma prawo swobodnego drukowania, wydawania i rozpowszechniania wszelkich publikacji związanych z jego posłannictwem.
2. Kościół katolicki ma prawo do posiadania i używania własnych
środków społecznego przekazu, a także do emitowania programów w publicznej
radiofonii i telewizji, na zasadach określonych w prawie polskim.
Artykuł 21
1. Odpowiednie instytucje kościelne mają prawo prowadzenia, każda
zgodnie ze swą naturą, działalności o charakterze misyjnym, charytatywnym i opiekuńczym. W tym celu mogą one tworzyć struktury organizacyjne i urządzać
publiczne zbiórki.
2. Przepisy prawa polskiego o zbiórkach publicznych nie mają zastosowania
do zbierania ofiar na cele religijne, kościelną działalność charytatywno-opiekuńczą,
naukową, oświatową i wychowawczą oraz utrzymanie duchownych i członków
zakonów, jeżeli odbywają się w obrębie terenów kościelnych, kaplic oraz w miejscach i okolicznościach zwyczajowo przyjętych w danej okolicy i w
sposób tradycyjnie ustalony.
Stan obecny:
Ust. 2 jest dokładnym przytoczeniem art. 13.3 lit. a ustawy z 15 marca
1933 r. o zbiórkach publicznych.
Artykuł 22
1. Działalność służąca celom humanitarnym, charytatywno-opiekuńczym,
naukowym i oświatowo-wychowawczym podejmowana przez kościelne osoby prawne
jest zrównana pod względem prawnym z działalnością służącą analogicznym
celom i prowadzoną przez instytucje państwowe.
2. Przyjmując za punkt wyjścia w sprawach finansowych instytucji i dóbr kościelnych oraz duchowieństwa obowiązujące ustawodawstwo polskie i przepisy kościelne Układające się Strony stworzą specjalną komisję, która
zajmie się koniecznymi zmianami. Nowa regulacja uwzględni potrzeby Kościoła,
biorąc pod uwagę jego misję oraz dotychczasową praktykę życia kościelnego w Polsce.
3. Władzom państwowym wskazana zostanie instytucja kościelna lub
instytucje kościelne kompetentne w sprawach wymienionych w ustępie 2.
4. Rzeczpospolita Polska w miarę możliwości udziela wsparcia materialnego w celu konserwacji i remontowania zabytkowych obiektów sakralnych i budynków
towarzyszących, a także dzieł sztuki stanowiących dziedzictwo kultury.
Stan obecny:
Wspieranie konserwacji i remontów zabytkowych obiektów sakralnych należy
do statutowych zadań Funduszu Kościelnego, utworzonego ustawą z 20 marca
1950 r. o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom
posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Fundusz Kościelnego.
Uwagi:
"Konkordat nie formułuje jakichkolwiek kryteriów w zakresie opodatkowania
osób duchownych i kościelnych osób prawnych. (1)
Konkordat formułuje dwie zasady: pierwszą, zawartą w ust. 1, zrównującą
pod względem prawnym — a więc i podatkowym! — służące celom publicznym
placówki prowadzone przez Kościół z analogicznymi placówkami prowadzonymi
przez państwo; i druga — przewidująca ponowne uregulowanie spraw finansowych
Kościoła przez wspólną państwowo-kościelną komisję. Na formułowanie takich
kryteriów władze polskie będą więc miały znaczący wpływ. Do czasu nowych
uregulowań pozostaje w mocy obowiązujące ustawodawstwo polskie, przy czym
strona kościelna zobowiązana jest — na mocy ust. 3 — do wskazania władzom
polskim instytucji kościelnej kompetentnej w sprawach finansów Kościoła.
Konkordat nie przewiduje kontroli nad wydatkowaniem subwencji państwowych.
(1)
Jest to zarzut gołosłowny, nie poparty żadnym argumentem.
Konkordat umożliwia staranie się o państwową pomoc na konserwację i remonty budynków towarzyszących (np. plebanii) nie będących zabytkami.
(2)
Słowo „zabytkowych" użyte w ust. 4 odnosi się zarówno do „obiektów
sakralnych" jak i „budynków towarzyszących". Ponadto wyraźne stwierdzenie o „możliwości wsparcia" oznacza, że pomoc udzielana przez państwo nie może
być przedmiotem roszczenia.
Artykuł 23
Kościelne osoby prawne mogą zgodnie z przepisami prawa polskiego
nabywać, posiadać, użytkować i zbywać mienie nieruchome i ruchome oraz
nabywać i zbywać prawa majątkowe.
Artykuł 24
Kościół ma prawo do budowy, rozbudowy i konserwacji obiektów sakralnych i kościelnych oraz cmentarzy — zgodnie z prawem polskim. O potrzebie budowy
świątyni i o założeniu cmentarza decyduje biskup diecezjalny lub inny właściwy
ordynariusz. Budowę obiektów sakralnych i kościelnych oraz założenie cmentarza
inicjują właściwe władze kościelne po uzgodnieniu miejsca z kompetentnymi
władzami i po uzyskaniu wymaganych decyzji administracyjnych.
Uwagi:
"Przy cmentarzach katolickich mają zastosowanie jedynie przepisy
państwowe dotyczące zakładania i rozszerzania cmentarzy, ale już nie ich
zamykania czy zarządzania nimi. W konsekwencji przepis ustawy o cmentarzach
przewidujący obowiązek pochowania na cmentarzu katolickim osoby innego
wyznania czy osoby bezwyznaniowej stanie się martwą literą". (1)
Konkordat w art. 24 mówi wyłącznie o sytuacjach, w których ma miejsce
zmiana stanu fizycznego obiektu (budowa, rozbudowa, konserwacja), nie zajmuje
się natomiast administrowaniem majątkiem Kościoła. W tej dziedzinie nadal
obowiązują przepisy ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych z 1959 r.
(por. wyjaśnienie do art. 8 konkordatu).
Artykuł 25
1. W każdej diecezji komisja powołana przez biskupa diecezjalnego
będzie współpracować z właściwymi władzami państwowymi w celu ochrony znajdujących
się w obiektach sakralnych i kościelnych dóbr kultury o ogólnonarodowym
znaczeniu oraz dokumentów archiwalnych o wartości historycznej i artystycznej.
2. Kompetentne władze państwowe i Konferencja Episkopatu Polski
opracują zasady udostępniania dóbr kultury, będących własnością lub pozostających
we władaniu Kościoła.
Artykuł 26
Kościelne osoby prawne mogą zakładać fundacje. Do fundacji tych
stosuje się prawo polskie.
Artykuł 27
Sprawy wymagające nowych lub dodatkowych rozwiązań będą regulowane
na drodze nowych umów między Układającymi się Stronami albo uzgodnień między
Rządem Rzeczypospolitej Polskiej i Konferencją Episkopatu Polski upoważnioną
do tego przez Stolicę Apostolską.
Uwagi:
"Art. 27 sformułowany jest tak, że dopuszcza (przy powszechnie dziś
uznawanej wyższości umów międzynarodowych przed prawem wewnętrznym, nawet
konstytucyjnym) zawarcie przewidzianych w tym artykule nowych umów bez
konstytucyjnie wymaganej ich ratyfikacji". (4)
Konkordat polski, podobnie jak konkordat włoski z 1984 r. ma charakter
„ramowy", ustalający jedynie podstawowe zasady w najważniejszych sprawach i może być uzupełniany przez układy szczegółowe, w zależności od zmieniających
się potrzeb (por. T. Włodarczyk, Konkordaty, Warszawa 1986, t. I, s. 211).
Zgodnie z poglądem wyrażonym na temat analogicznego przepisu konkordatu
włoskiego, „należy domniemywać, że tego rodzaju układy zatwierdzane przez
Konferencję Episkopatu z kompetentnymi władzami państwowymi muszą być,
zgodnie z Kan. 955 par. 2 nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego zatwierdzane
przez Stolicę Apostolską, jak również — co jest zrozumiałe — przez zwierzchnią
władzę państwową, której "kompetentna władza państwowa podlega" (J. Wisłocki,
Konkordat..., s. 212). W przypadku Polski uzgodnienia poczynione przez
Rząd będą oczywiście podlegały zatwierdzeniu przez parlament.
"Konferencja Episkopatu do wszelkich nowych lub dodatkowych
rozwiązań musi posiadać upoważnienie Stolicy Apostolskiej. Nie jest to
dogodne dla strony rządowej rozstrzygnięcie, bo Stolica Apostolska będzie w rokowaniach dysponowała ogniwem pośrednim i w przyszłości może stwierdzić,
że Konferencja Episkopatu przekroczyła zakres swego upoważnienia".
(2)
W świetle cyt. wyżej opinii T. Włodarczyka o zatwierdzaniu
układów przez władze zwierzchnie obu partnerów — wątpliwość wydaje się
nieuzasadniona.
"Konferencja Episkopatu Polski, w skład której wchodzą
przecież wyłącznie obywatele polscy (art. 6 ust. 5 konkordatu), może czynić
uzgodnienia z rządem Rzeczypospolitej Polskiej będąc do tego upoważnioną
przez Stolicę Apostolską, z którą konkordat jest zawierany. Przy czym obywatele
państwa polskiego są tu przedstawicielami strony obcej, z którą Rzeczpospolita
zawiera umowę międzynarodową". (6)
Jest rzeczą Stolicy Apostolskiej, kogo czyni swoim
przedstawicielem do czynienia nowych uzgodnień z rządem polskim.
Artykuł 28
Układające się Strony będą usuwać na drodze dyplomatycznej zachodzące
między nimi różnice dotyczące interpretacji lub stosowania niniejszego
Konkordatu.
Artykuł przewiduje najmniej praktyczną i najdłuższą drogę dyplomatyczną
dla usuwania różnic w interpretacji lub stosowaniu konkordatu. (4)
Artykuł 29
Konkordat niniejszy podlega ratyfikacji. Wejdzie on w życie po upływie
1 miesiąca od dnia wymiany dokumentów ratyfikacyjnych.
"Konkordat pomija całkowicie kwestię relacji między jego postanowieniami a obowiązującymi przepisami ustaw państwowych normujących te same zagadnienia w sposób odmienny". (1)
Przepisy konkordatu po ratyfikacji staną się częścią polskiego porządku
prawnego. Zgodnie z normami prawa międzynarodowego, Polska będzie zobowiązana
dostosować swe ustawodawstwo do norm konkordatu. Ustawami, które będą musiały
ulec zmianie są akty prawne, o których mówi się w art. 10 ust. 5 — ustawa z dnia 29 września 1986 r. o aktach stanu cywilnego i ustawa z dnia 25
lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Wszystkie inne akty prawne
dotyczące stosunków państwa i Kościoła katolickiego pozostaną w mocy i nie muszą być modyfikowane zanim nie wystąpią praktyczne kolizje w ich
stosowaniu w związku z wejściem w życie konkordatu. To, czy kolizje takie
będą występować, rozstrzygnie dopiero praktyka łącznego stosowania zapisów
konkordatowych i ustawowych. Kwestię tę należy pozostawić orzecznictwu.
Zestawienie źródeł wypowiedzi:
(1) Michał Pietrzak, Nowy konkordat polski, mps (w druku w „Państwie i Prawie").
(2) Jerzy Wisłocki, Konkordat polski 1993. Tak czy nie?, Poznań
1993.
(3) Aleksander Merker, Konsekwencje legislacyjne ratyfikacji konkordatu
polskiego z dnia 28 lipca 1993 r.", mps.
(4) Uwagi o konkordacie polskim z dnia 28 lipca 1993 r.", mps.
(5) Bp Jan Szarek (zwierzchnik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego)
na spotkaniu z Premier Hanną Suchocką 11 sierpnia 1993 r.
(6) Feliks Siemieński, Czy konkordat jest potrzebny?", „Dziś",
12/93.
(7) Stanowisko „Neutrum" — Stowarzyszenia na Rzecz Państwa Neutralnego
Światopoglądowo w sprawie zawarcia konkordatu, grudzień 1993.
*
Tekst publikowany w: „Konkordat Polski 1993. Wybór materiałów źródłowych z lat 1993-1996". Wybór tekstów: Czesław Janik, Uniwersytet Warszawski,
Instytut Nauk Politycznych, Warszawa 1997, przygotowany w Biurze do Spraw
Wyznań URM na zlecenie Urzędu Rady Ministrów RP. |