Filozof niem.; 1770-96 prof. uniw. w Królewcu; twórca transcendentalnego idealizmu, zw. też krytycyzmem teoriopoznawczym. Rozpatrując charakter sądów mat., przyr. i metafizycznych, Kant podzielił wszelkie sądy na analit. i syntet. oraz na aprioryczne i aposterioryczne. Możliwość sądów syntet. ® a priori (występujących wg niego w matematyce i czystym przyrodoznawstwie) uzasadniał istnieniem w poznającym podmiocie apriorycznych form oglądu zmysłowego (czasu i przestrzeni) i kategorii intelektu (m.in. przyczyna, substancja, jedność, wielość) określanych łącznie ideami konstytutywnymi; organizują one materiał dany we wrażeniach i współtworzą doświadczenie poznawcze, którego przedmiotem są zjawiska (® fenomenalizm) stanowiące przejaw niepoznawalnych ® "rzeczy samych w sobie". Granice wszelkiego możliwego doświadczenia wyznaczają idee regulatywne rozumu (wszechświata, duszy i Boga), które same nie mogą być przedmiotem poznania. Transcendentalizm Kanta, polegający na filoz. analizie warunków wszelkiego możliwego poznania, nie zaś aktów poznawczych, ich przebiegu i treści, oraz zakwestionowanie przez niego możliwości nauk. uprawiania metafizyki, otworzyły drogę do nowocz. badań epistemologicznych, akcentujących aktywną rolę podmiotu w kreowaniu obrazu poznawanego przezeń świata. W etyce Kant był zwolennikiem ® rygoryzmu moralnego, opartego na sformułowaniu apriorycznego ® imperatywu kategorycznego oraz wskazaniu człowieka jako twórcy norm moralnych. Próbę powiązania analizy działalności poznawczej człowieka (rozumu teoretycznego) z analizą jego aktywności moralnej (rozumu praktycznego) stanowiła u Kanta analiza władzy sądzenia opartej na regulatywnej idei celowości. W rozważaniach historiozoficznych Kant traktował historię jako postęp w kształtowaniu kultury dokonujący się na zasadzie wewn. antagonizmów wyznaczanych przez dwoistość społ. natury człowieka ("aspołeczna towarzyskość"). Koncepcje filozoficzne Kanta stanowiły przełom w filozofii nowoż., zapoczątkowały okres tzw. ® klasycznej filozofii niemieckiej oraz wywarły ogromny wpływ na dalszy rozwój filozofii europejskiej. Główne dzieła: Krytyka czystego rozumu (1781, wyd. pol. 1904, wyd. ost. 1986), której gł. myśli podane w dostępniejszej i prostszej formie przedstawił Kant w Prolegomenach do wszelkiej przyszłej metafizyki... (1783, wyd. pol.1901, wyd. ost. 1993); Krytyka praktycznego rozumu (1788, wyd. pol. 1911, wyd. ost. 1984), której popularniejsze wydanie stanowi Uzasadnienie metafizyki moralności (1785, wyd. pol. 1906, wyd. ost. 1984); Krytyka władzy sądzenia (1791, wyd. pol. 1964, wyd. ost. 1986). W tłum. pol. ukazały się ponadto: Religia w obrębie samego rozumu (1793, wyd. pol. 1795, wyd. ost. 1993), O wiecznym pokoju (1795, wyd. pol. 1795, wyd. ost. 1992). Zob. też kantyzm, neokantyzm. T. KROŃSKI Kant, Warszawa 1966; W. GROMIEC Kant — podmiot, osoba, "państwo celów", Wrocław 1976; M.J. SIEMEK Idea transcendentalizmu u Fichtego i Kanta, Warszawa 1977; O. HÖFFE Immanuel Kant, Warszawa 1994. MNEP PWN 2000