Wprowadzenie

Niewystarczająca dostępność osób badanych jest odwieczną bolączką towarzyszącą naukom społecznym i w naukom o zachowaniu. Psychologowie niemal od początku powstania w XIX w. psychologii jako nauki empirycznej zmagają się z tym problemem. Próbuje się tę przeszkodę pokonywać na wiele sposobów, między innymi rozbudowując aparat służący obróbce statystycznej wyników badań prowadzonych na małych grupach, nadal jednak nieodpowiedni dobór próby jest jednym z największych niedostatków wielu badań naukowych w psychologii.

Przez jakiś czas wydawało się, że wspomniany problem da się jakoś rozwiązać poprzez badanie ochotników, ale ustalono, że są oni tak specyficzni pod względem wielu istotnych cech psychicznych, że przenoszenie wyników badań prowadzonych na ochotnikach na przedstawicieli populacji ogólnej mogło by być dość ryzykowne. Stosunkowo łatwo dostępną grupą są również ludzie młodzi, zwłaszcza uczniowie i studenci, którzy biorą udział w badaniach z obowiązku (badania często są prowadzone w szkołach i na uniwersytetach w ramach obowiązkowych zajęć), powodowani zwykłą ciekawością lub chęcią zarobku - w przypadku, gdy osobom badanym się po prostu płaci. Daje to powody do wygłaszania wielu niewybrednych opinii na temat wartości osiągnięć współczesnej psychologii jako nauki (w niektórych środowiskach panuje przekonanie, że współczesna psychologia jest nie tyle nauką o psychice człowieka, ale co najwyżej nauką o psychice studenta), ale równie często - trzeba to przyznać - powody do uzasadnionej krytyki, opartej na merytorycznych przesłankach.

W ten drugi nurt bez wątpienia wpisują się wyniki badań opublikowane 24 października 2011 online w PLoS ONE przez naukowców z Uniwersytetu Cambridge i Uniwersytetu Nottingham (Zjednoczone Królestwo) oraz Uniwersytetu w Isfahanie (Iran).

"Samokontrola, rozumiana jako zdolność skutecznego panowania nad chwiejnością myśli, zmiennością stanów emocjonalnych, niestałością motywacji i zachowania, już przez Arystotelesa uważana była za jedną z rzeczy najtrudniej osiągalnych dla człowieka - zauważają naukowcy we wprowadzeniu teoretycznym do artykułu. - »Uznaję za prawdziwie dzielnego nie tego, kto pokonał swych wrogów, ale tego, kto pokonał samego siebie; gdyż największym zwycięstwem jest to, które odnosimy nad nami samymi«. Trudna sztuka panowania nad sobą jest kluczowa dla radzenia sobie z codziennymi wyzwaniami i dla osiągania celów długoterminowych. Samokontrola poprawia się wraz z praktyką, a także wraz z wiekiem. To drugie, co nie powinno dziwić, związane jest z dojrzewaniem płatów czołowych w mózgu, które odpowiadają za hamowanie reakcji, a rozwijają się jeszcze w okresie wczesnej dorosłości".

Hamujące funkcje płatów czołowych są istotnie związane z takimi wymiarami psychologicznymi, jak samokontrola, zdolność odraczania gratyfikacji, planowanie, czyli z wszystkim tym, co w psychologii znane jest także pod pojęciem siły ego. Według jednej z teorii psychologicznych, która została potwierdzona w wielu badaniach empirycznych, siła ego nie jest stała i - podobnie jak siła mięśni - może ulec zmniejszeniu lub wyczerpaniu w wyniku wcześniejszego wysiłku. Na przykład, wykonanie zadania, które wymaga samokontroli, powoduje, że poziom samokontroli w kolejnym podobnym zadaniu obniża się.

"Jedną z ważniejszych implikacji tej »mięśniowej analogii« jest to, że samokontrola w wyniku używania może ulec zmęczeniu lub nawet wyczerpaniu - kontynuują naukowcy. - W związku z tym spadek samokontroli pojawia się najczęściej w następstwie wcześniejszych prób zapanowania nad swoim zachowaniem. Obecnie dysponujemy wynikami wielu badań, wspierających teorię wyczerpania siły ego, a wyniki ostatniego przeglądu ponad osiemdziesięciu badań wykazały istotny wpływ umiarkowanego do wysokiego wyczerpania na poziom wykonania zadań wymagających samokontroli, gdy były one poprzedzone wykonywaniem innych zadań tego rodzaju".

Mimo że wyniki wielu badań dają - jak się wydaje - jasny i oczywisty obraz stwierdzonych zależności, bliższe przyjrzenie się badaniom prowadzonym nad zagadnieniem wyczerpania siły ego nie pozwala na przyjęcie ich wyników bez pewnej rezerwy.

"Uderzającą cechą większości dotychczasowych badań nad wyczerpaniem siły ego jest to, że osoby badane pochodziły głównie z populacji studentów, a nie z populacji ogólnej - odnotowują badacze. - W rzeczywistości spośród badań wykorzystanych w najnowszych metaanalizach jedynie 11 zostało przeprowadzonych na próbach pochodzących z populacji ogólnej, w porównaniu ze 187 próbami pochodzącymi z populacji studentów".

Jakie są tego konsekwencje?

Po pierwsze, osoby badane wchodzące w skład prób dobranych z populacji studentów są znacznie młodsze niż osoby badane, wchodzące w skład prób dobranych z populacji ogólnej. W przypadku studentów średni wiek osób badanych wynosił nieco ponad 21 lat, przy odchyleniu standardowym (SD) wynoszącym zaledwie 2,8 lat; w przypadku osób badanych dobranych z populacji ogólnej - blisko 34 lata, przy odchyleniu standardowym (SD) wynoszącym aż 7,65 lat. Po drugie, na co wskazują przytoczone wartości odchylenia standardowego (SD, miara rozproszenia wyników wokół średniej; w przypadku rozkładu normalnego dwie trzecie przeciętnych wyników mieści się w obszarze +/- 1SD wokół średniej), osoby badane dobrane z populacji ogólnej są grupą znacznie mniej jednorodną pod względem wieku niż osoby badane dobrane z populacji studentów.

"Poleganie na próbach dobranych spośród studentów jest bez wątpienia charakterystyczną cechą znacznej ilości badań prowadzonych w psychologii - naukowcy podnoszą dalsze wątpliwości. - Jednakże w dziedzinie samokontroli i regulacji psychicznej może to stwarzać potencjalne problemy, biorąc pod uwagę fakt, że płaty czołowe, odpowiedzialne za te funkcje, dojrzewają nieco później niż wynosi przeciętny wiek osób badanych w przypadku znacznej większości badań naukowych, prowadzonych nad zagadnieniem wyczerpania siły ego. Trzeba więc zadać niepokojące pytanie: Czy efekt wyczerpania siły ego, obserwowany w badaniach empirycznych, nie jest skutkiem młodego wieku osób badanych w większości badań?".

Przebieg badań

Aby odpowiedzieć na tak postawione pytanie, do badań zwerbowano 87 ochotników, których przydzielono do dwóch grup wiekowych: grupy młodszej (18-25 lat) i grupy starszej (40-65 lat). Nie stwierdzono istotnych różnic między grupami pod względem poziomu lęku i depresji, poziomu posiadanego wykształcenia czy proporcji płci. Wszystkie osoby badane cechowały się prawidłowym widzeniem barwnym, nie wykazywały zaburzeń czytania, a ich ojczystym językiem był język angielski.

Osób z przedziału wiekowego 26-39 lat nie uwzględniono w badaniach, by wyeliminować efekt indywidualnych różnic w tempie dojrzewania mózgu.

Jako zadanie wyczerpujące siły ego wykorzystano Test Stroopa. Zadanie to polega na nazywaniu koloru tuszu, którym wydrukowano nazwę innego koloru. Na przykład, gdy nazwa CZERWONY jest wydrukowana na niebiesko, prawidłowa odpowiedź brzmi: "niebieski". Poprawne wykonanie tego zadania wymaga zaangażowania funkcji hamujących i kontrolnych, ponieważ w takiej sytuacji odczytywanie nazwy jest reakcją nawykową, przebiegającą niemal odruchowo.

Osoby badane z obu przedziałów wiekowych przydzielono losowo do trzech grup. W grupie eksperymentalnej osoby badane jako pierwszy wykonywały Test Stroopa według opisanej wcześniej standardowej procedury (Color Stroop). W grupach kontrolnych osoby badane bądź w ogóle nie wykonywały testu (No Stroop), bądź wykonywały wersję testu, w której wszystkie nazwy wydrukowano czarnym atramentem - zadanie polegało jedynie na odczytaniu tak przygotowanych wyrazów (Control Stroop).

Po wykonaniu Testu Stroopa badani wykonywali kolejne zadanie - Test Pamięci Autobiograficznej (Autobiographical Memory Task, AMT). AMT polega na odtwarzaniu konkretnych wspomnień w oparciu o zaproponowaną listę wyrazów wskazówek. Na przykład, w przypadku wskazówki 'WAKACJE' zalicza się odpowiedź typu: "Pamiętam dzień, w który ostatniego lata odwiedziliśmy Disneyland", a odrzuca - między innymi - odpowiedzi zbyt ogólne, w rodzaju: "Spędziliśmy w zeszłym roku wspaniałe wakacje na Florydzie". AMT również wymaga zaangażowania samokontroli: odtworzenie konkretnego wspomnienia wymaga zahamowania automatycznej tendencji do tworzenia wspomnień zbyt ogólnych, niespełniających warunków zadania.

Zgodnie z »mięśniową analogią« osoby wykonujące zadania wyczerpujące siły ego i osłabiające samokontrolę (Color Stroop) powinny wypaść znacznie gorzej niż inni w drugim zadaniu, angażującym podobne funkcje (AMT), a silniejszego efektu zmęczenia należałoby się spodziewać w grupie młodszych osób badanych, ze względu na niedojrzałość ich płatów czołowych.

Wnioski

Nie stwierdzono istotnych różnic między grupami wiekowymi w poziomie wykonania pierwszego zadania (Test Stroopa). Jak należało się spodziewać, osobom badanym najwięcej problemów sprawił Test Stroopa w wersji standardowej (Color Stroop) - zarówno młodsze, jak i starsze osoby badane popełniały w nim znacznie większą ilość błędów niż osoby badane z dwóch pozostałych grup (No Stroop i Control Stroop). Zgodnie z oczekiwaniami osoby z grupy starszej (w domyśle - z bardziej dojrzałymi płatami czołowymi) odbierały Test Stroopa jako mniej męczący i łatwiejszy niż osoby młodsze.

W przypadku osób młodszych wystąpił istotny efekt wyczerpania sił ego. Osoby młodsze z grupy Color Stroop podały istotnie mniej konkretnych wspomnień w AMT niż młodsze osoby z grup No Stroop i Control Stroop. Natomiast te dwie ostatnie grupy nie różniły się istotnie pod względem wyników osiągniętych w AMT.

Z kolei w grupie starszej nie odnotowano występowania istotnego efektu wyczerpania sił ego, co sugeruje, że rzeczywiście jego występowanie może być ograniczone jedynie do młodszych osób.

"O ile nam wiadomo są to pierwsze badania przeprowadzone w celu przeanalizowania wpływu wieku na występowanie efektu wyczerpania samoregulacji - podsumowują badacze. - Uzyskane przez nas wyniki sugerują, że to powszechnie znane zjawisko może występować jedynie u młodszych osób badanych. Ma to istotne konsekwencje dla teorii, zgodnie z którą podatność ego na wyczerpanie jest ogólną cechą funkcjonowania poznawczego, i sugeruje, że należy zachować w tej sprawie większą ostrożność do momentu, gdy czynniki rozwojowe mające wpływ na występowanie tego zjawiska zostaną bliżej poznane".

Referencje dokumentu: Dahm T, Neshat-Doost HT, Golden A-M, Horn E, Hagger M, et al. (2011) Age Shall Not Weary Us: Deleterious Effects of Self-Regulation Depletion Are Specific to Younger Adults. PLoS ONE 6(10): e26351. doi:10.1371/journal.pone.0026351

Por. To samo zachowanie, różne mózgi u młodocianych i dorosłych szczurów