Prowadzenie badań naukowych nad patologiami w organizacjach, takimi jak nepotyzm (faworyzowanie krewnych przy dostępie do stanowisk), napotyka na polu nauk społecznych wiele trudności, nie tylko natury stricte metodologicznej.

Choć zachowania nieetyczne i inne zjawiska niekorzystne z punktu widzenia założonych celów działania organizacji są dobrze znane jej członkom na poziomie anegdotycznym i równie dobrze opisane przez psychologów społecznych, socjologów i specjalistów od zarządzania na poziomie teoretycznym, ich obiektywny pomiar utrudniają otaczająca je zmowa zmilczenia, ciche przyzwolenie na funkcjonowanie nieformalnych systemów powiązań i silne więzy lojalności, razem składające się na tzw. opór danego środowiska wobec ujawnienia skali problemu.

Z drugiej strony istnieje społeczna świadomość jego istnienia i polityczna wola jego rozwiązania. Na przykład w grudniu 2010 włoski parlament przyjął nowe prawo o szkolnictwie wyższym, które zakazuje zatrudniania krewnych na tym samym wydziale i wprowadza okres próbny dla kandydatów na stanowiska akademickie. Decyzja polityczna miała w tym przypadku wymiar pragmatyczny: patologiczne zjawiska w środowisku akademickim prowadziły bowiem do odpływu uczonych spoza zasiedziałych układów rodzinno-towarzyskich i doprowadziły we Włoszech do nasilenia zjawiska drenażu mózgów, co skutkuje ucieczką najzdolniejszych jednostek do krajów stwarzających młodym naukowcom lepsze warunki rozwoju zawodowego i awansu społecznego.

Obowiązujące obecnie prawo w wielu krajach, w tym we Włoszech, utrudnia naukowcom dotarcie do tzw. danych wrażliwych, na przykład na temat stopnia pokrewieństwa między osobami piastującymi niektóre stanowiska.

Prowadzenie badań m.in. nad zjawiskiem nepotyzmu w nauce i życiu akademickim wymaga również uwzględnienia innych kwestii. Nie zawsze przecież kariera akademicka potomstwa lub dalszych krewnych musi wiązać się z nepotycznymi praktykami; zdarza się, że wynika po prostu z genetycznego dziedziczenia zdolności, przekazu pokoleniowego i innych okoliczności, sprzyjających rozwojowi zainteresowań naukowych u dzieci wychowywanych w tzw. naukowych rodzinach.  Świadczą o tym choćby przykłady słynnych rodzin Millów czy Bernoullich. W środowisku naukowym i akademickim nierzadkie są również małżeństwa między współpracownikami (rodzina Curie), a pokrewieństwu zainteresowań często towarzyszy zwykła międzyludzka sympatia. Czy powinno to być traktowane jako organizacyjna patologia czy może raczej tolerowane jako zjawisko zupełnie normalne, a nawet pożądane?

Biorąc pod uwagę kryterium skuteczności w osiąganiu założonych celów organizacyjnych, za patologię należy uznać te zjawiska, które przyczyniają się do spadku efektywności organizacji. Dlatego można założyć, że renomie ośrodków akademickich w sposób oczywisty sprzyja zatrudnianie pracowników naukowych na podstawie przesłanek merytorycznych, takich jak obiektywny poziom osiągnięć czy kompetencji pedagogicznych, a nie na podstawie więzi pokrewieństwa. Wyniki wcześniejszych badań włoskich, opublikowanych w 2009 r., wskazywały na przykład, że istotna (więcej niż czysto przypadkowa) zbieżność nazwisk pracowników akademickich, działających w danej dziedzinie, wiąże się z niższym poziomem osiągnięć naukowych.

Mimo że samą zbieżność nazwisk pracowników akademickich trudno brać za bezpośredni wskaźnik nepotyzmu (choćby dlatego, że we Włoszech, podobnie jak w Polsce, nazwisko dziedziczy się zazwyczaj w "linii męskiej", a więc ewentualny nepotyzm występujący w "linii żeńskiej" i w stosunku do dalszych krewnych pozostaje w ten sposób poważnie niedoszacowany), daje ona jednak w sposób pośredni pewien przybliżony wgląd w rozmiary zjawiska. Ostrożność, uzasadniona ryzykiem wyciągnięcia zbyt daleko idących wniosków, nakazuje również kontrolowanie w analizach takich zmiennych, jak frekwencja danego nazwiska w populacji (pewne nazwiska są wyjątkowo częste, inne - wyjątkowo rzadkie), a także jego geograficzna dystrybucja (pewne nazwiska mogą być wyjątkowo często spotykane w jednej części kraju, a rzadko spotykane w innej).

Pamiętając, że dostępne dane w dużej mierze mogą prowadzić do poważnego niedoszacowania rozmiarów zjawiska nepotyzmu (z powodów wymienionych wcześniej), wyniki przeprowadzonych analiz statystycznych, przynajmniej w odniesieniu do włoskiego środowiska akademickiego, nie napawają jednak zbytnim optymizmem. Artykuł opublikowano 3 sierpnia 2011 na łamach PLoS ONE.

Z przytoczonych w nim danych i wyników analiz statystycznych wynika, że nepotyzm we Włoszech może dotyczyć przeważającej większości środowiska akademickiego. Co interesujące, nasilenie zjawiska wykazuje związek z szerokością geograficzną.

Stefano Allesina przeanalizował nazwiska 61 340 profesorów z 94 instytucji, reprezentujących 28 makrosektorów i 370 mikrosektorów włoskiej nauki i techniki, w tym 21 057 kobiet.

Analiza zbieżności nazwisk sugeruje, że z 28 makrosektorów w 9, reprezentowanych przez 52,17% ogółu naukowców (32 000), występuje istotnie mniejsza liczba nazwisk, niż należałoby oczekiwać. Może to wskazywać na wysokie ryzyko nepotyzmu.

Podobne analizy zastosowane w stosunku do 370 mikrosektorów wykazały nieoczekiwanie wysoką zbieżność nazwisk w 45 z nich - najwyższą w pedagogice, geografii, medycynie, matematyce i inżynierii lądowej i wodnej.

W 18 z 28 makrosektorów występowały istotne powiązania zbieżności nazwisk pracowników naukowych z lokalizacją geograficzną: im dalej na południe kraju, tym silniejsza była zbieżność nazwisk pracowników naukowych zatrudnionych w danej instytucji.

"Tego rodzaju analizy mogą znaleźć zastosowanie w różnych krajach i różnych organizacjach" - zaznacza Allesina. "Podobne metody mogą zostać wykorzystane do lepszego zarządzania zasobami i cięciami, w celu promowania dobrych praktyk. (...) Koncentracja zasobów w zdrowej części systemu jest szczególnie ważna w sytuacji niedoboru środków i wolnych stanowisk: z obiema tymi sytuacjami mamy obecnie do czynienia we włoskim systemie akademickim. Co więcej, wspieranie rzeczywistych osiągnięć, a nie nepotyzmu może ograniczyć głęboki drenaż mózgów, z jakim mamy obecnie do czynienia we Włoszech".

[oprac. C. O. Reless]

Referencje dokumentu: Allesina S (2011) Measuring Nepotism through Shared Last Names: The Case of Italian Academia. PLoS ONE 6(8): e21160. doi:10.1371/ journal.pone.0021160