Szczątki wielkiej pancernej ryby odkryli w Górach Świętokrzyskich paleontolodzy z Państwowego Instytutu Geologicznego - Państwowego Instytutu Badawczego (PIG-PIB) i Uniwersytetu Warszawskiego. Są to najstarsze skamieniałości tego zwierzęcia znalezione w Europie. Ich wiek oszacowano na 370 mln lat. Są też pierwszymi pewnymi pozostałościami tego rodzaju na naszym kontynencie - nie pozostawiają wątpliwości do kogo należały.

Rekonstrukcja przypuszczalnego wyglądu drapieżnej ryby pancernej (wg Longa 2011)

Dunkleosteus - to nazwa rodzaju, do którego zalicza się to znalezisko. Dunkleosteus żył w dewonie. Szczątki znalezione przez dr. Piotra Szreka z PIG-PIB świadczą o tym, że to jeden z największych odkrytych dotychczas okazów. Znajdowane dotąd w Europie skamieniałości reprezentowały osobniki bardzo małe jak na ten rodzaj - nie przekraczały 0,5 m długości. Zostały opisane na podstawie fragmentarycznych szczątków pancerza tułowia. Stanowią tym samym wystąpienia problematyczne z punktu widzenia przynależności taksonomicznej.

Znaleziska z Gór Świętokrzyskich to pierwsze pewne szczątki dunkleosteusa, obejmujące ważne elementy czaszki. Pierwsze z nich zostały znalezione przez dr. Szreka ponad 20 lat temu, jednak dopiero wykopaliska ostatnich lat (2013-2015) i współpraca z innymi poszukiwaczami skamieniałości pozwoliły na skompletowanie dostatecznej ilości materiału, pozwalającej na identyfikację tego emblematycznego rodzaju plakoderma. Szacuje się że długość samej jego głowy osiągała ponad 60 cm. Opisu pierwszego bezsprzecznego przedstawiciela rodzaju Dunkleosteus, który okazał się przy tym najstarszym w Europie i jednym z największych drapieżników, dr. Szrek dokonał we współpracy z Olgą Wilk z Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Szczątki dunkleosteusa są znajdowane także w wielu innych miejscach na świecie (USA, Maroko, Belgia). Polskiego przedstawiciela tego rodzaju znaleziono w miejscu znanym z tego typu odkryć - w Górach Świętokrzyskich, we wsi Płucki koło Łagowa. Jest to stanowisko słynne z tego, że w widocznym tam profilu skalnym zapisane są granica pięter dewońskich franu z famenem oraz drugie co do skali, największe wymieranie w historii życia na Ziemi.

Dunkleosteus to jeden z rodzajów ryb pancernych (plakodermów) - grupy panującej w morzach i oceanach całego świata od syluru do końca dewonu (ok. 420 do 360 mln. lat temu) przez ponad 60 mln lat. W czasie swojej ewolucji, ryby pancerne wykształciły wielką różnorodność form budowy ciała i wielkości. Przyjmowały też różnorodne strategie życiowe. Dunkleosteus z pewnością należy do najgroźniejszych mieszkańców dewońskich głębin. Był to największy drapieżnik swoich czasów. Znajdował się na szczycie morskiej piramidy pokarmowej. Długość jego ciała mogła dochodzić nawet na kilkanastu metrów, a siła nacisku jego szczęk sięgała prawie 2 tony co czyni go jednym z największych i najgroźniejszych morskich drapieżników w całej historii życia na Ziemi.

Cechami charakterystycznymi dunkleosteusa był szkielet zbudowany z kości skórnych pokrywający głowę i najbardziej przednią część tułowia. Mimo że Dunkleosteus był wielki i groźny to nie miał zębów. Ich funkcję pełniły ostre krawędzie kości szczękowych ostrzące się o siebie z każdym zamknięciem i otwarciem paszczy. Najlepiej zachowane okazy takich szczęk nawet dziś mogą być niebezpieczne - nieuważny badacz może łatwo przeciąć sobie nimi skórę dłoni.

Opis okazów z Polski można znaleźć w czasopiśmie naukowym Estonian Journal of Earth Sciences, którego specjalny numer jest poświęcony rybom i dedykowany zmarłej w 2016 roku wybitnej badaczce kręgowców dewońskich, Eldze Mark-Kurik z Tallina. [Andrzej Rudnicki, wsp. Piotr Szrek]

Link do artykułu w Estonian Journal of Earth Sciences

Więcej: Wielki Drapieżnik z Gór Świętokrzyskich