Powstała „Rzeczpospolita Zakopiańska" z „prezydentem" Stefanem Żeromskim i przez kilkanaście dni była jednym z pierwszych skrawków niepodległej Polski.

Na przełomie XIX i XX w. Zakopane przeżywało okres wielkiego rozkwitu. Zwiększający się ruch turystyczny przyczynił się do powstania pensjonatów, hoteli, nowych ulic, a także rozpoczęcia budowy wodociągów. Wieś Zakopane, już jako uzdrowisko, nabrała miejskiego charakteru.

Niezwykle doniosłym wydarzeniem było doprowadzenie w 1899 r. do Zakopanego linii kolejowej[1]. Podróż do stolicy Tatr odtąd stała się krótsza i znacznie tańsza, dzięki czemu liczba kuracjuszy i turystów się zwielokrotniła. Obok zamożnych przedstawicieli warstw posiadających pojawiali się w tych stronach także letnicy ze sfer inteligenckich: urzędnicy, nauczyciele, studenci, artyści i literaci. Zakopane stało się wówczas wakacyjnym centrum kulturalnym i politycznym ziem polskich pod zaborami. Według spisu przeprowadzonego w 1901 r. liczyło 5283 stałych mieszkańców[2].

W latach 90. XIX w. w Zakopanem rozwinął się zwyczaj uroczystych obchodów świąt narodowych, takich jak rocznice wybuchu powstań listopadowego i styczniowego czy uchwalenia Konstytucji 3 maja[3]. Spośród wielu z nich specjalny charakter miały obchody setnej rocznicy powstania kościuszkowskiego w 1894 r., a także setna rocznica urodzin Adama Mickiewicza w 1898 r. Uroczystości rocznicowe wpływały na konsolidację społeczeństwa zakopiańskiego, integrowały miejscową ludność z przybywającymi rodakami z innych zaborów, a także ożywiały rytm życia zakopiańskiego.

Najsilniej jednak, jeżeli chodzi o integrację Polaków wówczas, wpłynął znany spór polsko-węgierski o Morskie Oko, który połączył rozmaite grupy społeczne Zakopanego z działaczami innych zaborów. Spór, toczący się w latach 1890-1902 r., zakończył się wyrokiem sądu polubownego w Grazu, przyznającym Morskie Oko stronie polskiej.

Zakopane, jako że było chętnie odwiedzane - zwłaszcza w sezonie letnim — przez dużą liczbę Polaków z ziem trzech zaborów, stanowiło dogodne miejsce dla agitatorów politycznych. Odbywały się więc tam liczne odczyty, wiece, zbiórki pieniędzy na różne cele patriotyczne.

Początkowo największe wpływy polityczne zyskiwała endecja (Liga Narodowa, następnie Narodowa Demokracja), a z wykładami przyjeżdżali Zygmunt Balicki, Roman Dmowski, Jan Ludwik Popławski czy Wincenty Lutosławski[4]. Zwolennikami tej opcji były bardzo wpływowe wówczas postacie w Zakopanem, jak Wincenty Szymborski — zarządca dóbr Władysława Zamoyskiego i Jan Gwalbert Pawlikowski -właściciel „Domu pod Jedlami".

Od 1904 r. w Zakopanem daje się zauważyć rosnące wpływy socjalistów. W sierpniu, w pełni sezonu letniego, z inicjatywy Polskiej Partii Socjalistycznej została zwołana w Zakopanem konferencja inteligencji poświęcona kwestiom bieżącej taktyki. Wzięło w niej udział około 70 osób, a wśródnich: Stefan Żeromski, Gustaw Daniłowski, Tadeusz Gałecki, Ludwik Krzywicki, Ignacy Daszyński, Kazimierz Kelles-Krauz, Jan Bielecki, Bolesław Jędrzejowski, Leon Wasilewski Witold Jodko-Narkiewicz, Ksawery Prauss. Była to próba propagowania działalności PPS w środowisku inteligencji[5]. W 1905 r., w podczas tzw. Uniwersytetu Wakacyjnego, odbył się cykl wykładów, wygłoszonych przez Stanisława Brzozowskiego oraz Witolda Jodko-Narkiewicza[6]. Wielu członkówi sympatyków PPS osiedlało się w Zakopanem na stałe, a wśród nich: dr Kazimierz Dłuski, dr Marcin Woyczyński, dr Edmund Brzeziński, dr Wacław Kraszewski, Zofia i Ksawery Praussowie, Henryk Minkiewicz, Gustaw Daniłowski i inni. Byli oni bardzo aktywni na niwie społecznej, angażowali się w działalność wielu wpływowych w Zakopanem stowarzyszeń i instytucji.

Od 1901 r. na dłuższe pobyty stale przyjeżdżał do Zakopanego Józef Piłsudski[7]. Tu, u podnóża Tatr często odbywały się posiedzenia PPS-Frakcji Rewolucyjnej i Wydziału Bojowego PPS.

W lutym 1905 r. Józef Piłsudski odwiedził Stefana Żeromskiego w willi „Jordanówka" w Zakopanem i zażądał od niego podpisania odezwy — jak po latach wspominał pisarz — „wzywającej cały naród do składania ofiar pieniężnych na broń dla armii, której zawiązki będą tworzone"[8]. Odezwę taką mieliby podpisać, poza Żeromskim i Piłsudskim, Stanisław Witkiewicz, Stanisław Wyspiański, Bolesław Limanowski i Karol Lewakowski. Żeromskiemu udało się pozyskać do tworzenia Skarbu Narodowego Stanisława Wyspiańskiego. W listopadzie 1905 r. Stanisław Witkiewicz wydał na własny koszt ulotkę pt. „Wezwanie", wzywającą do składania datków na walczących robotników oraz w ogóle na rzecz jedności wszystkich Polaków w postaci podatku narodowego[9]. Inicjatywa ta jednak nie przyniosła większych rezultatów[10].

Dopiero w 1912 r. udało się Piłsudskiemu doprowadzić do stworzenia Polskiego Skarbu Wojskowego. Zebranie założycielskie odbyło się w dniach 25-26 sierpnia w nowo wybudowanej willi „Wołodyjówka" w Zakopanem, przy ul. Sienkiewicza 4. Wzięły w nim udział 33 osoby, m.in.: Henryk Bagiński, Ignacy Daszyński, Janusz Gąsiorowski, Witold Jodko-Narkiewicz, Bolesław Limanowski, Feliks Młynarski, Józef Piłsudski, Karol Popiel, Eugeniusz Romer, Władysław Sikorski, Walery Sławek, Władysław Studnicki, Włodzimierz Tetmajer, Stefan Żeromski, Tadeusz Miciński, Andrzej Strug, Ferdynand Goetel, Ksawery Prauss, Adrian Diveky. Uczestnicy zjazdu zakopiańskiego uchwalili powołanie Polskiego Skarbu Wojskowego, którego celem miało być „subwencjonowanie wszelkich przygotowań wojskowych, jako to: organizacja kształcenia militarnego, wydawnictw wojskowych, stowarzyszeń militarnych itp." Zjazd zakopiański stanowił pierwszy etap koordynacji i współpracy ruchu niepodległościowego. Jego konsekwencją było utworzenie w Wiedniu tego samego roku Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych[11].

Rok później, 19 sierpnia 1913 r., wielkim wydarzeniem okazał się przemarsz ulicami Zakopanego uzbrojonego oddziału szkoły instruktorów paramilitarnej organizacji „Strzelec", liczącego 96 członków. Obóz ćwiczebny znajdował się w Stróży k. Tymbarku. Przemarsz, ćwiczenia umundurowanego i uzbrojonego oddziału strzeleckiego miał zademonstrować przyjezdnym, Polakom z trzech zaborów, ideę ruchu niepodległościowego. Warto wymienić niektórych uczestników tej defilady, byli to: Józef Piłsudski — przyszły Marszałek Polski, a także: Kazimierz Sosnkowski, Tadeusz Kasprzycki, Michał Tokarzewski-Karaszewicz, Julian Stachiewicz, Mieczysław Ryś-Trojanowski, Janusz Głuchowski, Marian Kukiel, Stanisław Grzmot-Skotnicki — przyszli generałowie wojska polskiego, jak również Leopold Lis-Kula — owiany legendą, przyszły najmłodszy podpułkownik.

20 sierpnia Józef Piłsudski wygłosił w sali „Morskiego Oka" odczyt pt. „Kryzysy boju", dotyczący psychologii walki. Sala była wypełniona po brzegi, sprzedano wszystkie bilety, nawet na miejsca stojące, gdyż zainteresowanie sprawami wojskowymi było bardzo duże[12].

W związku z niepodległościowym ożywieniem Polaków w Zakopanem powstał oddział „Strzelca" — „Drużyna Podhalańska", najmłodsi zaś pod komendą Andrzeja Małkowskiego szkolili się w drużynie skautowej. Nawet konserwatywne Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół" zorganizowało zmilitaryzowaną Polową Drużynę Sokolą.

Wybuch I wojny światowej postawił te paramilitarne organizacje w stan gotowości. Z Zakopanego wyszły trzy zorganizowane oddziały ochotników do legionów. Już 5 sierpnia 1914 r. wyruszył liczący 50 ludzi oddział „Strzelca" pod komendą Kazimierza Wyczałkowskiego i MariuszaZaruskiego, a 15 sierpnia 17 starszych skautów wyruszyło na czele z Andrzejem Małkowskim. Ostatni oddział liczący około 100 ochotników, pod komendą Henryka Minkiewicza, opuścił Zakopane 17 września i dotarł do Mszany Dolnej, dając początek kompanii zakopiańskiej 3. Pułku Legionów[13].

Działania wojenne nie dotarły bezpośrednio do Zakopanego, niemniej stało się ono dla walczących Legionów zapleczem. Powstały tam pracownie intendentury Legionów Polskich, produkujące ekwipunek żołnierski, utworzono szpitale dla chorych i rannych żołnierzy, zorganizowano rozmaitą pomoc dla uchodźców z terenów objętych wojną, zbierano pieniądze i kosztowności na rzecz Polskiego Skarbu Narodowego.

Szczególną rolę dla Zakopanego i odradzania się państwa polskiego po okresie I wojny światowej odegrał Stefan Żeromski, jeden z najznamienitszych pisarzy polskich. Od 1892 do 1921 r. dużo czasu spędzał w stolicy Tatr, gdzie przybywał dla poratowania zdrowia. Wówczas też brał żywy udział w życiu społecznym, kulturalnym i politycznym, wygłaszając odczyty, angażując się w rozwój teatru, działając na rzecz różnych komitetów, organizacji społecznych i oświatowych, m.in. w 1904 r. współorganizował tamtejszą Bibliotekę Publiczną, której później prezesował, a w latach 1917-1919 był prezesem i zarazem gorliwym pracownikiem zakopiańskiego koła Towarzystwa Szkoły Ludowej. Tworzył kursy dla analfabetów, organizował ruchome biblioteki, docierające do najbardziej oddalonych wsi, a także patronował cyklowi wykładów o Polsce[14].

Wybuch I wojny światowej w 1914 r. zastał Żeromskiego w Wyżnich Hagach po południowej stronie Tatr, skąd natychmiast wrócił do Zakopanego. Po nieudanej próbie wstąpienia do Legionów Polskich przez cały okres wojny mieszkał w Zakopanem, biorąc czynny udział w tamtejszym życiu politycznym.

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word