Ekspertyza z 5 grudnia 1994 r.

Mając na uwadze powszechnie obowiązujące prawa człowieka, jak również ustrojową zasadę wolności religii i przekonań oraz równouprawnienia wszystkich obywateli, a także równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych, należałoby — w nawiązaniu do projektowanej ratyfikacji Konkordatu — wprowadzić w obowiązujących przepisach polskiego prawa szereg koniecznych zmian, dostosowujących to prawo do nowej sytuacji prawnej.

I. Uwaga ogólna. Należy, jak sądzę, opowiedzieć się za zgrupowaniem tych zmian po pierwsze — w nowelizacji ustawy z dnia 17 maja 1989 o wolności sumienia i wyznania, po drugie — w nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, po trzecie — w nowelizacji Prawa o aktach stanu cywilnego.

II. W ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania należy wprowadzić — według mnie — następujące zmiany:

1. Zapis dotyczący nienaruszalności miejsc kultu i grzebania zmarłych (vide art. 8 ust. 3 Konkordatu).

2. Zapis dotyczący cmentarzy wyznaniowych, umożliwiający pochówek na nich na równych prawach zmarłych nie należących do tych wyznań w przypadkach braku w tej miejscowości cmentarza komunalnego (vide art. 8 ust. 3 Konkordatu), czyli utrzymać w mocy art. 45 ust. 3 i art. 74 ust. 4 ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku państwa do Kościoła katolickiego (dalej: ustawy katolickiej) oraz by stosowny zapis konkordatowy o „nienaruszalności" cmentarzy nie był w przyszłości traktowany jako zapis tworzący nową sytuację prawną (tj. uchylający przepisy dotychczasowe, zawarte w cytowanych ustawach) oraz interpretowany rozszerzająco jako nie tylko nienaruszalność prawa własności, ale także prawa do zarządzania cmentarzem według własnego uznania (bo takie interpretacje się lokalnie pojawiły). Celowe byłoby także z tych samych powodów umieszczenie prawa do godziwego pochówku w katalogu praw wyznaniowych w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (w art. 8 ustawy).

3. Zapis dotyczący swobody prowadzenia katechizacji dzieci, młodzieży i dorosłych, łącznie z duszpasterstwem akademickim (vide art. 12 ust. 5 Konkordatu), a nadto zapis dotyczący organizowania w porozumieniu z kościołami i związkami wyznaniowymi przez szkoły publiczne i przedszkola — na zasadach równouprawnienia — nauki religii w ramach planu zajęć szkolnych i przedszkolnych (vide art. 12 ust. 1-4 Konkordatu), albo organizowania tej religii przez kościoły — w porozumieniu ze szkołami — w punktach katechetycznych, oraz uznawania przez szkoły świadectw religii wystawianych przez kościoły (nawet jedno dziecko powinno mieć prawo do uczenia się religii w szkole w ramach planu zajęć u swego katechety).

4. Zapis dotyczący możliwości dotowania szkół, przedszkoli i placówek oświatowo-wychowawczych zakładanych i prowadzonych przez kościoły i związki wyznaniowe (vide art. 14 Konkordatu).

5. Zapis dotyczący swobodnego zakładania i prowadzenia przez kościoły i związki wyznaniowe szkół wyższych, w tym uniwersytetów, odrębnych wydziałów i wyższych seminariów duchownych oraz instytutów naukowo-badawczych, jak również określanie statusu prawnego tych szkół, a także stopni i tytułów naukowych oraz możliwości dotowania szkół przez państwo nie na podstawie ustaw, lecz w drodze stosownych umów między rządem a kościołami (vide art. 16 Konkordatu oraz art. 23 ust. 2 ustawy katolickiej).

6. Zapis dotyczący organizowania posługi duszpasterskiej i katechizacji przez wszystkie kościoły i związki wyznaniowe w języku właściwej mniejszości narodowej (vide art. 8 Konkordatu).

7. Zapis dotyczący możności ustanawiania przez wszystkie kościoły i związki wyznaniowe kapelanów w zakładach penitencjarnych, wychowawczych, resocjalizacyjnych, opieki zdrowotnej i społecznej, a także w innych zakładach i placówkach tego typu (art. 17 Konkordatu). Wskazane byłoby również bliższe określenie konkordatowego pojęcia zawarcia przez odpowiednie instytucje „stosownej umowy" (czy jest to kwestia obligatoryjna czy fakultatywna i czy chodzi tutaj o umowę pracy czy też umowę posługi duszpasterskiej).

8. Zapis dotyczący zrównania działalności humanitarnej, charytatywno-opiekuńczej, naukowej i oświatowo-wychowawczej kościołów z analogiczną działalnością instytucji państwowych (vide art. 22 Konkordatu).

9. Zapis dotyczący ochrony dóbr kultowych (vide art. 25 ust. 2 Konkordatu).

10. Zapisy dotyczące zrównania kościołów mniejszościowych w prawach z Kościołem katolickim (w stosunku do uprawnień zawartych w ustawie z dnia 17 maja 1989 o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego) czego dotychczas nie udało się we wszystkich przypadkach osiągnąć i jest źródłem określonych nierówności w prawach: a) W zakresie możliwości sprawowania publicznego kultu także w miejscach udostępnianych przez osobę dysponującą nimi (vide art. 15 ustawy oraz zapisu w ustawie o zgromadzeniach). W ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania mowa jest wyłącznie o punktach katechetycznych; b) W zakresie tworzenia — w porozumieniu z MON — kapelanatu wojskowego (vide art. 25-29 ustawy) lub cywilnego. W ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania brak jest jakiejkolwiek w tym względzie analogii; c) W zakresie precyzacji pojęcia działalności charytatywno-opiekuńczej (vide art. 39 i 40 ustawy). W ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania brak tej precyzacji (vide art. 24), a sprawa jest formalnie ważna; d) W zakresie budownictwa sakralnego i kościelnego oraz zakładania cmentarzy (vide art. 41-44 ustawy w łączności z art. 24 Konkordatu). W ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania brak jest jakiejkolwiek analogii w tym względzie; e) W zakresie możności zakładania własnych stacji radiowych i telewizyjnych (vide art. 48 ust. 3 ustawy) oraz uzyskiwania potrzebnej częstotliwości na podstawie ustawy o łączności z roku 1990, a nie ustawy o radiofonii i telewizji z 1993. Ustawa o łączności stworzyła wyjątkowe możliwości dla Kościoła katolickiego, które nie były dostępne dla innych Kościołów i związków wyznaniowych. W przeciwieństwie do ustawy o radiofonii i telewizji, która stwarza wysokie bariery, formalne i materialne, trudne do przekroczenia dla mniejszości wyznaniowych). Kościół katolicki skorzystał z tych możliwości w całej rozciągłości, czego nie były w stanie uczynić mniejszości wyznaniowe ze względów formalnych i co spowodowało stan rażącej nierówności, a co należałoby usunąć; f) W zakresie zwolnień od podatku od spadków i darowizn oraz opłaty skarbowej od nabywania i zbywania rzeczy i praw majątkowych przez kościelne osoby prawne w drodze czynności prawnych oraz spadkobrania, zapisu i zasiedzenia (vide art. 55 ust. 6 i 9 ustawy), jak również w zakresie zwolnień od opłat celnych darów wysłanych za granicę (vide art. 56 pkt 2 ustawy), a także w zakresie opłat dotyczących zakładania ksiąg wieczystych (art. 60 ust. 7 ustawy). W ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania brak jest zapisów analogicznych; g) W zakresie darowizn na działalność charytatywno-opiekuńczą (vide art. 55 ust. 7 ustawy). W ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania brak jest analogicznego zapisu, chociaż prawo to było realizowane na podstawie rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 12 października 1981 r. w sprawie zaniechania ustalania i poboru podatku dochodowego i wyrównawczego od darowizn na rzecz działalności charytatywno-opiekuńczej prowadzonej przez osoby prawne kościołów i innych związków wyznaniowych, jak również na podstawie ustawy o podatkach od osób fizycznych (zgodnie z nowelizacją z roku 1993); h) W zakresie przekazywania nieruchomości lub ich części na działalność kultową, oświatowo-wychowawczą i charytatywno-dobroczynną (art. 61 ust. 2 ustawy katolickiej). W ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania brak jest zapisów analogicznych.

11. Zapisy dotyczące dalszego zrównywania w prawach wszystkich kościołów i związków (w stosunku do powstałych w międzyczasie zaszłości): a) w zakresie bezpłatnego nabywania nieruchomości rolnych z Państwowego Funduszu Ziemi położonych na Ziemiach Zachodnich i Północnych (od kilku lat korzysta z tego prawa tylko Kościół katolicki); b) W zakresie rewindykacji majątku kościołów i związków wyznaniowych zabranych im w przeszłości (Kościoły niekatolickie nie otrzymały zwrotu tych posiadłości); c) W zakresie wspierania przez państwo konserwacji i remontów zabytków sakralnych i budynków towarzyszących wszystkich kościołów i związków wyznaniowych; d) Zrównanie w prawach kapelanów niekatolickich z katolickimi, także w sferze finansowania ich działalności przez państwo; e) W zakresie ewentualnego wyjęcia spod ustawy o zbiórkach publicznych zbierania ofiar na cele religijne, charytatywne, opiekuńcze, naukowe, oświatowe, wychowawcze oraz utrzymanie duchownych i osób zakonnych przez wszystkie kościoły i związki wyznaniowe.

12. Zapis dotyczący wprowadzenia instytucji dwustronnej umowy wewnątrzpaństwowej (quasi „konkordatowej") jako sposobu regulowania sytuacji prawnych — w całości lub w określonym zakresie — kościołów i związków wyznaniowych (vide art. 23 ust. 2 ustawy katolickiej). Instytucja ta powinna się stać jednym z konstytucyjnych źródeł prawa (obok umów międzynarodowych lub przynajmniej w randze rozporządzenia).

Uwaga: Zmiany w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania powinny — moim zdaniem — znaleźć również wyraz w nowelizacji takich ustaw, jak:
— ustawa o systemie oświaty z 1991 r.,
— ustawa Karta Nauczyciela z 1982 r.,
— ustawa o szkolnictwie wyższym z 1990 r.,
— ustawa o tytule naukowym i stopniach naukowych z 1990 r.,
— ustawa o łączności z 1990 r.,
— ustawa o radiofonii i telewizji z 1993 r.,
— ustawa o planowaniu przestrzennym z 1984 r.

III. Nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz Prawa o aktach stanu cywilnego. Nowelizacja, związana z art. 10 Konkordatu, powinna uwzględniać prawo wszystkich kościołów i związków wyznaniowych do zawierania małżeństw kanonicznych ze skutkami cywilnymi w określonych warunkach.

IV. Gwarancje dla środowisk niewyznaniowych. Nowelizacja prawa polskiego powinna uwzględniać także gwarancje dotyczące środowisk niewyznaniowych, tj. osób i organizacji, odmiennych światopoglądów i filozofii (zasady wolności obejmują wolność nie tylko religii, ale także i przekonań).

V. Uwaga końcowa. Występujące nierówności były konsekwentnie wyrównywane przez Rząd i Parlament w postaci ustawodawstwa partykularnego i przygotowywanych projektach ustaw kościelnych oraz czyni się to nadal, co należy odnotować jako zjawisko niezwykle pozytywne, niemniej jednak uwzględnienie proponowanych zmian stanowiłoby nie tylko ostateczne zrównanie w prawach wszystkich kościołów i związków wyznaniowych, ale także utworzenie nowoczesnego prawa wyznaniowego, odpowiadającego współczesnym standardom europejskim i w ogóle międzynarodowym prawom człowieka, wychodzącego na spotkanie XXI wieku i dalszego kulturowego rozwoju Polski.

W tym sensie Konkordat i jego ratyfikacja oraz liberalna orientacja głównych sił politycznych i środowisk wyznaniowych przedstawiają jedyną w swoim rodzaju cywilizacyjną szansę współczesnej Polski.

Propozycja kompleksowego ujęcia problematyki nowelizacyjnej w zakresie prawa wyznaniowego w kontekście aktualnych zagadnień „okołokonkordatowych" dokonana została z perspektywy doświadczeń mniejszości wyznaniowych na tle ponad pięcioletniego obowiązywania ustaw kościelnych z 17 maja 1989 roku.

*

Tekst publikowany w: „Konkordat Polski 1993. Wybór materiałów źródłowych z lat 1993-1996". Wybór tekstów: Czesław Janik, Uniwersytet Warszawski, Instytut Nauk Politycznych, Warszawa 1997, przygotowany na zlecenie Komisji Nadzwyczajnej do rozpatrzenia projektu Ustawy o ratyfikacji Konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Opinia o nowelizacji ustaw w związku z ratyfikacją Skutki finansowe wejścia w życie Konkordatu

Dodaj komentarz do strony..   Zobacz komentarze (1)..

« Analizy i oceny prawne   (Publikacja: 16-11-2003 )

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word