Szerszą definicję podaje cytowany już Słownik wyrazów obcych. „Manipulacja to (...) podstępne wykorzystywanie jakichś okoliczności, naginanie, przeinaczanie faktów w celu kierowania kimś bez jego wiedzy, wpływania na cudze sprawy, zachowania, nastroje, dla osiągnięcia własnych korzyści". ^{[ 24 ]}

W podobnym duchu wypowiada się M. Szulczewski. Według niego o intencjach manipulatorskich świadczą próby wywoływania takich reakcji emocjonalnych, które nie wypływają z rzeczywistej sytuacji, nie znajdują w niej uzasadnienia, a chce się je wywołać wbrew żywotnym interesom odbiorcy oddziaływania, gdy reakcje te mają odgrywać rolę swoistego kamuflażu dla rzeczywistych intencji i działań nadawcy. "Dalej sięgające zamierzenie manipulatorskie polega, (...) na tym, aby adresat stał się narzędziem organizowania własnego życia pod dyktando tych, którzy mają w tym jakiś swój interes. Dyktat ów realizuje się przez skryte ingerowanie w motywację jednostki (...)". ^{[ 25 ]}

W polszczyźnie, podobnie jak w większości języków europejskich, nie można posłużyć się sformułowaniem „uczciwa manipulacja", gdyż jest ono wewnętrznie sprzeczne. ^{[ 26 ]} We wspomnianym już Słowniku synonimów A. Dąbrówki i in. z 1995 stawia się słowo manipulacja w gniazdach „intryga" i „oszustwo" obok takich pejoratywów jak: machinacje, kombinacje, gierki, konszachty, knowania, machlojki, knucie, matactwo, intryganctwo, nabieranie, ogłupianie, otumanianie, krętactwo, dezorientacja, oszukaństwo, kuglarstwo, oszwabianie, granda, rozbój w biały dzień i innych. ^{[ 27 ]} Wskazuje to na fakt, że manipulacja w odniesieniu do kontaktów międzyludzkich i całej sfery społecznej ma wydźwięk tylko ujemny. J. Fras zauważa natomiast, że inne terminy, takie jak „wywieranie wpływu", „socjotechnika", „inżynieria społeczna", „perswazja", mogą mieć znak dodatni bądź ujemny. ^{[ 28 ]}

Zdaniem B. Wojtasik z Uniwersytetu Wrocławskiego zjawisko to jest związane z niechęcią do przedmiotowego, instrumentalnego traktowania ludzi. ^{[ 29 ]} Inne definicje manipulacji wykazują do siebie znaczne podobieństwa. W. Kopaliński w swoim słowniku pisze: „Manipulacja ludźmi to kierowanie nimi bez ich zgody, często z ich szkodą". ^{[ 30 ]} A. Podgórecki wyjaśnia, że „manipulacja ma miejsce tam, gdzie, zdaniem sprawcy, nastąpiłby rozdźwięk między przyjmowanym i akceptowanym wzorem zachowania wykonawcy, a podsuwanym mu wzorem zachowania, gdyby wykonawcy w jakiś sposób nie ograniczyć w możliwościach decyzji. To ograniczenie może być wielorakie. (...) Może to być ukrycie rzeczywistego sprawcy, budzącego repulsję, za plecami sprawcy domniemanego. Może to być podsunięcie racjonalizacji atrakcyjnej, choć nieprawdziwej, zamiast prawdziwej, która nie pobudza motywacji skłaniających do działania. Może to być zatem m.in. ukrycie skutków rzeczywistych, do których dane działanie prowadzi, lub ukazywanie skutków, które z danego działania nie wynikają, jako skutków z niego wynikających. Za swoistą formę manipulacji należy uznać depersonifikację sprawcy w sytuacji pozornie przypadkowej. Przy tego rodzaju manipulacji sprawca stwarza pozory, celowo reżyseruje sytuację, iż nie on sam — sprawca tej sytuacji, lecz splot obiektywnych okoliczności domaga się od wykonawcy jakiegoś zachowania. Ogólnie — manipulacja to wszelkie takie oddziaływanie na wykonawcę, w którym ten mylnie sądzi, że jest sprawcą, nie zdając sobie sprawy z tego, że jest środkiem w rękach rzeczywistego sprawcy". ^{[ 31 ]}

P. Honey przedstawia taką definicję — „manipulacja jest to dokonywanie nieuczciwych zmian do osiągnięcia własnego celu. Zmuszanie ludzi podstępem do zrobienia czegoś, co jest wbrew ich interesom". ^{[ 32 ]} Z kolei J. Wójciak stwierdza, że „manipulacja to celowe i skryte działanie, przez które narzuca się jednostce lub grupie ludzi fałszywy obraz pewnej rzeczywistości wpływając na ich decyzje w kierunku dobra dysponentów manipulacji". ^{[ 33 ]} Podobnie podchodzi do problemu J. Fras — „niejawny, podstępny, nierzetelny dobór informacji, środków językowych, który ma na celu wywarcie wpływu na nastroje, poglądy, opinie innych ludzi, uzyskanie możliwości kierowania zachowaniem, aby osiągnąć własne zamierzone cele i korzyści". ^{[ 34 ]}

Analizując wszystkie wyżej wymienione definicje można się dopatrzyć wielu wspólnych elementów:

• założone cele: ukryte, często nieuczciwe uzyskanie korzyści materialnych lub innego dobra przez osobę manipulującą;
• metody działania i wprowadzenie w błąd osoby tego nieświadomej, podstęp, narzucanie fałszywego obrazu rzeczywistości, nierzetelny dobór informacji i środków językowych, narzucanie swojego sposobu myślenia, wywieranie wpływu, kierowanie, wpływanie na decyzje;
• realizacja celów: uzyskanie własnych korzyści, działanie na szkodę manipulowanego. ^{[ 35 ]}

Przytoczeni powyżej autorzy uwzględnili wszystkie trzy elementy definicji manipulacji.

Trzeba powiedzieć, że nie wszyscy autorzy zgadzają się z traktowaniem manipulacji jako pejoratywu. Podejście ludzi z kręgów reklamy, public relations, zarządzania czy marketingu, dla których umiejętności perswadowania, agitacji czy manipulowania innymi należą do zestawu technik zawodowych, może być zdecydowanie różne. Przykładowo J. Kirschner — austriacki dziennikarz, autor programów telewizyjnych, specjalista ds. reklamy i public relations zachęca swoich czytelników do zarzucenia wiary, że manipulacja jest czymś złym. Wskazuje, że posługujemy się nią już od dzieciństwa, jest więc czymś usprawiedliwionym, proponuje zatem poznanie i doskonalenie technik manipulacji. Jego książka to apel, aby uwolnić się od biernej roli manipulowanego i zacząć samemu manipulować. Dla Kirschnera większość działań ludzkich związanych jest z manipulacją. Autor uważa, że: „manipulowanie, przekonywanie, sprzedawanie czy też stawianie na swoim — obojętnie jaką nadasz temu nazwę — to zdolność, której się można nauczyć". ^{[ 36 ]}

Zdaniem wspomnianego autora „nie ma różnicy w sposobie nakłaniania kogoś, aby zrobił po myśli innych to, na co nie mają ochoty — obojętnie czy robią to politycy wobec swoich wyborców, firmy samochodowe wobec klientów, czy rodzice wobec dzieci lub odwrotnie". Manipulacja jest tutaj stawiana na równi z wieloma innymi działaniami: przekonywaniem, nakłanianiem, sprzedawaniem, wywieraniem wpływu, a nawet wychowaniem. Ważny jest jeden wspólny element - realizacja własnych celów, przy pomocy innych osób, choć one nie mają na to ochoty.

Autor wykazuje się pewną niespójnością. Gdy pisze, jak uchronić się przed manipulacją, wtedy jest ona dla niego już nie tylko kierowaniem czy wpływaniem, ale wykorzystywaniem i działaniem na szkodę. ^{[ 37 ]}

Zobacz także te strony: Preferowane style myślenia - metaprogramy

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Manipulacja w reklamie i sprzedaży Potrzeby i motywacje a manipulacja

Dodaj komentarz do strony..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Jacek Kamieniak Ur. 1973. Ukończył Wydział Pedagogiczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Pracuje w energetyce, mieszka w Radomsku. Główne zainteresowania: świecki humanizm, psychologia, socjologia, filozofia, antropologia, historia, technika, militaria i turystyka.  Liczba tekstów na portalu: 8  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: Manipulacja w organizacjach religijnych, kościołach i sektach