Punktem wyjścia do analizy motywu końca sztuki u Jeana Baudrillarda było wyróżnienie zjawiska estetyzacji, jako zjawiska, co najmniej po części determinującego kryzys sztuki, a nawet jej koniec. Drugim zjawiskiem, które według Baudrillarda doprowadziło sztukę do stanu kryzysu jest racjonalizacja. Racjonalizacja najogólniej mówiąc związana z wpływem rozwoju technologicznego na sztukę, która umożliwiła reprodukowanie dzieł sztuki, co wytworzyło warunki do rozprzestrzeniania się estetyzacji rzeczywistości, poprzez nasycenie obrazami dzięki wykorzystywaniu takich mediów jak fotografia, telewizja, Internet.

W twórczości Baudrillarda można dostrzec rozważania na temat jednego i drugiego zjawiska, przesilenia na rzecz jednego i drugiego, wydaje się jednak, że punktem granicznym jest pozycja „Symulakry i symulacja”, jako przejście od postrzegania sztuki z punktu widzenia racjonalizacji ku diagnozie estetyzacji rzeczywistości i tarapatów sztuki z tym związanych. Jest to również przejście od postrzegania konsumpcji jako logiki rządzącej życiem społecznym ku logice symulacji nim rządzącym. Analiza tekstów Baudrillarda udowadnia jak bliski jest mu temat sztuki, powracający w większości z nich, bądź to na zasadzie metafor, skojarzeń ze sztuką bądź w pogłębionych rozważaniach nad określonym kierunkiem w sztuce. Natomiast sama sztuka jest dla Jeana Baudrillarda fenomenem, charakteryzującym daną kulturę.

W tej pracy moim celem było przedstawienie tez Baudrillarda o końcu sztuki, w oparciu o zjawisko estetyzacji świata, ubierające jego przemyślenia w pewną ramę, co prawda Baudrillard pojęciem estetyzacji jako takim się nie posługuje, ale wydaje się ono w pełni adekwatne i umiejscawia rozważania Baudrillarda wśród takich autorów jak Wolfgang Welsh czy Odo Marquard.

Metodą rozwiązania postawionego problemu, czyli końca sztuki według Jeana Baudrillarda jest analiza tekstów tegoż autora, zwłaszcza zaś tych podejmujących temat sztuki. Aby przedstawić możliwe zmiany, przesunięcia w stosunku Baudrillarda do sztuki analizie poddano zarówno wczesne jak i najnowsze jego prace.

Na wstępie niezbędne wydaje się zdefiniowanie pojęcia estetyzacji, do czego wykorzystam rozróżnienia Odo Marquarda i Wolfganga Welscha.

Odo Marquard ^{[ 1 ]} rozróżnia dwie estetyzacje: estetyzację sztuki i estetyzację rzeczywistości. Jego zdaniem o estetyzacji sztuki, czyli wpisaniu piękna w dziedzinę autonomicznej sztuki, możemy mówić dopiero w nowoczesności. Proces ten pojawił się właśnie w nowoczesności, gdyż skutkiem odczarowania świata uznano, że piękno jest dziełem ludzkiej aktywności, to sztuka wnosi piękno do świata.

Pojęciu estetyzacji rzeczywistości poświęcę więcej miejsca. Odo Marquard mówi, że ma ona miejsce, gdy „sztuka spod znaku estetyki – zapominając o granicach sztuki – wciąga całą rzeczywistość w majak i trans sztuki i niejako rzeczywistość zastępuje sztuką” ^{[ 2 ]}. Wolfgang Welsch opisuje proces estetyzacji rzeczywistości na dwóch poziomach, wyróżniając estetyzację powierzchowną i głęboką.

Ta powierzchniowa estetyzacja jest najbardziej widoczna i polega na tendencji do nadawania otaczającej rzeczywistości ładnego wyglądu, wyposażaniu rzeczywistości w estetyczne elementy. Jest to płytki poziom estetyzacji, który Welsch określa jako styling , kosmetykę, face-lifting przeprowadzony na rzeczywistości. Według Welscha jest to spłycona forma awangardowej utopii zniesienia granic sztuki, poszerzenia jej pojęcia, ta płytka estetyzacja polega tylko na bezmyślnym „wpompowaniu” elementów sztuki do codzienności. Tym, co promuje jest jedynie rozrywka, przyjemność i hedonizm. Zdaniem Welscha ta naskórkowa estetyzacja określa formę obecnej kultury, płaskiej kultury bez głębi.

Trudno nie zauważyć, że powierzchowna estetyzacja silnie związana jest z ekonomią, strategią marketingową, prowadząc do tego, że świat staje się powierzchnią reklamową a reklama – najbardziej estetyzowanym obszarem życia społecznego. Jednakże ten najbardziej widoczny wymiar estetyzacji jest według Baudrillarda determinowany fundamentalnymi przemianami.

Mamy tu do czynienia z estetyzacją towaru, opakowanie staje się jedynym przekazem (odwołując się do formuły McLuhana). A tryumfem powierzchownej formy jest właśnie reklama, która nie pełni już funkcji komunikacyjnej, reklama staje się własnym towarem. „Reklama nie jest tym, co upiększa czy przyozdabia mury, lecz tym, co je zaciera, tym, co wymazuje ulice, fasady i wszelką architekturę, zaciera wszelkie podłoże i wszelką głębię” ^{[ 3 ]}. Jean Baudrillard twierdzi, że obecnie reklama jak mapa pozbawiona jest swojego terytorium, gdyż nie istnieje już scena towaru, lecz jedynie jego pusta forma, znak, marka. Wolfgang Welsch mówi natomiast jedynie o przesunięciu w tej materii, zamianie towaru i opakowania, hardware’u i software’u (stosując jego terminologię), obecnie towar jest tylko dodatkiem natomiast estetyka głównym i co ważne autonomicznym przedmiotem. Jak pamiętamy z lekcji Baudrillarda wartość użytkową zastąpiła wartość znakowa, symboliczna.

Obok estetyzacji powierzchownej Welsch wymienia estetyzację głęboką, która sięga „fundamentalnych struktur rzeczywistości jako takiej: rzeczywistości materialnej – w następstwie rozwoju technologii materiałowych; rzeczywistości społecznej – w następstwie jej zapośredniczenia medialnego; rzeczywistości podmiotowej – w konsekwencji zastępowania standardów moralnych przez autostylizację” ^{[ 4 ]}. Przeobrażanie rzeczywistości materialnej, o jakiej mówi Welsch umożliwia symulacja komputerowa, estetyczny proces kreacji.

Welsch zwraca uwagę, że estetyzacja może dotyczyć także indywidualnej, subiektywnej sfery jednostki, mająca oczywiście również swój powierzchowny i głęboki wymiar. Widoczny poziom indywidualnej estetyzacji to styling ciała dokonujący się w salonach piękności, klubach fitness, klinikach chirurgii plastycznej itd. Estetyzacji podlega również sfera duchowa, czemu służą kursy medytacji, kabały, związki wyznaniowe, sekty itd. Proces estetyzacji sięga nawet sfery moralności, kreując normy etyczne na wzór dzieła sztuki. Tak rozumianą estetyzację Mike Featherstone ^{[ 5 ]} określa jako chęć przekształcenia życia w dzieło sztuki i wskazuje jej obecność u schyłku XIX wieku, chociażby, w baudelairowskim dandyzmie.

Finał tej globalnej estetyzacji Baudrillard przedstawia następująco: „kiedy ludzkie piękno osiąga się jedynie drogą chirurgii plastycznej, piękno miejskie drogą chirurgii obszarów zielonych – oto wraz z manipulacją genetyczną, nadchodzi chirurgia plastyczna gatunku” ^{[ 6 ]}. Konsekwencją estetyzacji rzeczywistości jest, zatem posthumanizm. Marquard, a za nim Welsch ostrzegają natomiast przed anestetyzacją człowieka, niewrażliwością zmysłową, znieczuleniem na fakty estetyczne oraz narkotycznym, bezrefleksyjnym odbiorem sztuki. Estetyzacja powoduje stan obojętności pod znakiem coolness. Obydwaj jednakże dalecy są od katastroficznego tonu Baudrillarda, estetyzacja powoduje odrealnienie, ale ta operacja na rzeczywistości nigdy nie będzie kompletna, przeszkodą według Welscha jest pluralizacja zapobiegająca absolutnej unifikacji, natomiast Marquard jako barierę wskazuje ludzką powolność w przystosowaniu do przemian.

Hiperrzeczywistość odnaleziona

Po rozwiązaniu problemów definicyjnych związanych z estetyzacją możliwe jest przejście do stanowiska Baudrillarda. Problem estetyzacji podejmowany przez Baudrillarda jednakże nierozerwalnie łączy się z jego koncepcją hiperzeczywistości, toteż parę zdań należy jej poświęcić. Jak zauważył Wolfgang Welsch, Baudrillarda charakteryzuje myślenie estetyczne, umiejętność spostrzegania aspektu metaforycznego w określonych fenomenach współczesności. I tak, niemal już legendarna podróż Baudrillarda przez Amerykę zaowocowała koncepcją hiperrzeczywistości a malarstwo pop-artu i hiperrealizmu stało się dla niego wizytówką stanu współczesnej kultury.

Baudrillard w czasie podróży po Ameryce, dostrzegając powierzchowne przejawy estetyzacji (jak określił to Welsch), dochodzi do wniosków na temat samej rzeczywistości. Należy również zauważyć, co wcześniej nie było podnoszone, że Baudrillard podejmuje temat sztuki nie po to by zabrać głos w dyskusji o sztuce jako jej znawca, jakim na pewno nie jest, lecz w celu opisu stanu kultury, rzeczywistości społecznej itd., uznaje, iż właśnie sztuka jest świadectwem stanu kultury.

Rozważania Baudrillarda o sztuce jako symulacji i teoria hiperrzeczywistości, które ujrzały światło dzienne w latach 80-tych odbiły się szerokim echem w świecie artystycznym. Baudrillard został ogłoszony jednym z guru sztuki współczesnej, jej prorokiem. Stan, w jakim znalazła się sztuka wobec rozprzestrzeniania się obszaru hiperrzeczywistości Baudrillard diagnozuje na podstawie analizy na bardziej elementarnym poziomie, tj. rozpoczyna od zbadania przemian obrazu (znaku).

Tak według Baudrillarda wyglądają kolejne stadia obrazu (znaku) ^{[ 7 ]}:

• obraz stanowi odzwierciedlenia głębokiej rzeczywistości
• obraz skrywa i wypacza głęboką rzeczywistość
• obraz skrywa nieobecność głębokiej rzeczywistości
• obraz pozostaje bez związku z jakąkolwiek rzeczywistością: jest czystym symulakrem samego siebie (kopią bez oryginału, znakiem bez odniesienia)

W pierwszym przypadku obraz stanowi właściwy pozór, w drugim jest niewłaściwym pozorem, w trzecim udaje, że jest pozorem, w czwartym przypadku natomiast obraz nie należy już do porządku pozorów, lecz do dziedziny symulacji. Baudrillard przedstawia przejście od zasady reprezentacji do zasady symulacji. Jest to kres wyobrażenia, kres możliwości tworzenia złudzenia, iluzji, gdyż zanikła różnica i dystans między tym, co rzeczywiste a tym, co wyobrażone. Miejsce rzeczywistości zajmuje jej symulacyjny model, hiperrzeczywistość, bardziej rzeczywista od rzeczywistości.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Apokalipsa według Jeana Baudrillarda Naturalny porządek rzeczy

Zobacz komentarze (5)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word