> Jest ona najstarszą, a zatem godną szacunku formą rozumowania i myślenia., która nie wygasła do dziś dnia. Co więcej, nie tylko jest najstarszą pośród wielkich form wierzeniowych, ale jest także pełna zalet młodości, ponieważ z pradawnych czasów przemawia do nas w swej pierwotnej postaci.

Spotkałem się z opinią (pewnego przekornego Żyda), że judaizm jest młodszy od chrześcijaństwa. A to dlatego, że już w "naszej erze" zakończyło się jego formowanie (Talmud Babiloński -- VI w., Talmud Jerozolimski jest starszy). Oczywiście pominął on fakt, że i chrześcijaństwo się formowało. Ale warto pamiętać, że nie mamy tu do czynienia z zastygłą przed dwoma tysiącleciami z okładem religią, ale z czymś co się rozwija. A rozwój ową "pierwotność" podważa.

> Żydowska religia Jahwe w swoich podstawach i głównych liniach nie powstała wcale w czasach patriarchów czy Mojżesza, lecz dopiero po upadku państwa, w szóstym wieku p.n.e., w okresie niewoli babilońskiej, tak że początki trzech religii monoteistycznych przypadają mniej więcej na jedno tysiąclecie.

To często przyjmowany czas zakończenia formowania się Tory. Ale przecież Tora skądś się wzięła! Datowałbym więc jednak początek na okres wcześniejszy. To, że okres formowania trwał do czasów niewoli babilońskiej włącznie, a i sam monoteizm stopniowo się "oczyszczał", jest ważne, ale i tego nie należy przeceniać.

Nawiasem mówiąc ostatnio spotkałem się z ciekawą hipotezą, którą postawił William Dever [*]. Dewer niejako przywraca do życia "marksistowską" hipotezę o tym, że Izraelici, to zrewolucjonizowana klasa robotnicza Kanaanu, która powstała przeciwko swoim ciemiężycielom. Wersja Dewera jest trochę łagodniejsza, a i autor zadbał, by uzasadnić ją nie ideologią (z jego ideologicznych wycieczek wnoszę, że jest raczej konserwatystą), ale archeologią. Scenariusz autora jest taki - w Kanaanie trwał wyzysk i powiększały się społeczne kontrasty. W kluczowym momencie historii (przejście z epoki brązu do epoki żelaza, czyli ok. XII wieku pne.), znaczna część ludności nie wytrzymując tej presji, przeniosła się po prostu na górzyste pogranicze. I tak, zdaniem autora powstał Izrael. Autor wskazuje na przejście od dużego zróżnicowania społecznego, do społeczeństwa bardzo egalitarnego, na wielki wzrost zaludnienia wyżyn, którego w naturalny sposób nie dało się osiągnąć; a przy tym jednocześnie na poczucie pewnej kulturowej ciągłości (wygląda na to, że istnieją dowody, wskazując iż Izrael wywodzi się z Kanaanu) i technologicznego zaawansowania w przystosowaniu do życia osiadłego (to w ramach polemiki z teorią osiedlenia się nomadów, lansowaną przez Finkelsteina).

Notuję to wszystko, bo da się chyba narodzin judaizmu oddzielić od narodzin Izraela. A to przenosi narodziny judaizmu na okres wcześniejszy. Oczywiście nie ma dowodów, które pozwalałyby wskazać dokładnie okres narodzenia się monoteizmu. Niemniej pewne aspekty judaizmu da się badać archeologicznie, choćby tabu zakazujące spożywania mięsa wieprzowego.

> Nowo powstałe w ten sposób chrześcijaństwo oparło swoją etyczną teorię na zaczerpniętym z trzeciej księgi Pięcioksięgu Mojżeszowego zdaniu: "Miłuj bliźniego jak siebie samego" (księga Kapłańska XIX, 9).

Myśl ta, była żywo obecna w tradycji judaizmu. Etyka chrześcijańska nie jest tu jakąś rewolucją, raczej ewolucyjnym udoskonaleniem.

> Przykładem takiej postawy jest starożytny "pax Romana" - pokój rzymski, pod którego osłoną rozwinął się, poczynając od panowania cesarza Augusta i spragnionych miłości pogańskich bogów, złoty wiek trwający dwieście lat na początku naszej ery

Z tymi miłującymi pokój bogami, to bywało różnie... Zresztą fascynację wschodnimi religiami trwały w Rzymie przez cały czas "pax Romana"...

> Stworzenie nowej religii jest wydarzeniem rewolucyjnym, zrodzonym z niedostatków, na które wystawiona została zrozpaczona ludzkość na swojej Ziemi.

Wydaje się, że zarówno judaizm, jak i chrześcijaństwo, powstawały raczej w wyniku ewolucji, niż rewolucji. Zresztą staram się przypomnieć sobie początki innych reliigi -- islam powstał zapewne bardziej rewolucyjnie, ale trudno tu mówić o "zrozpaczonej ludzkości". Podobnie chyba buddyzm. Z całkiem sobie współczesnych czasów mamy mormonów -- czy ludność USA wówczas "rozpaczała"?
Diagnoza Ernesta Gardena wydaje mi się efektowna, ale raczej błędna. Inną sprawą jest to, że okres zagubienia, niepewności, sprzyja popularyzacji nowych religii.

----
[*] William G. Dever "Who Were the Early Israelites and Where Did They Come From?"

Praca Gardena ma już dosyć sporo lat i tym można wytłumaczyć jej nieścisłości i błędy, na które zwrócił już uwagę mój przedmówca.
Najnowsze badania archeologiczne nie potwierdzają raczej historii o Wyjściu Żydów z Egiptu czy o istnieniu potężnego królestwa Dawida i Salomona (por. www.racjonalista.pl/kk.php/s,2401; http://www.archeologia.com.pl/23-artykul.htm). To rzuca oczywiście zupełnie inne światło na kwestię kształtowania się religii żydowskiej.

Szanowny Panie,
Czytajac Pana tekst jestem zdziwiony calkowitym brakiem znajomosci przez Pana danych i faktow historycznych.
Opisuje Pan takie wielkie "herezie" historyczne ze ich wymienienie zabraloby kilka stron, a wiec nie bede ich przytaczal.Czy Pan sam wymyslil te niedorzecznosci ?
Powinien Pan przeczytac temat "Bibliia czyli inteligencja nabita w butelke" pod adresem
veritas-forum.conceptforum.net/ gdzie znajdzie Pan pomiedzy innymi historyczna analize religii hebrajskiej.

Z powazaniem ateolog ( nie mylic z teologiem)

veritas.