Felix Jacoby zadał sobie trud zebrania wszystkich starożytnych świadectw o życiu i poglądach Diagorasa oraz ponownego ich przeanalizowania. Praca składa się z pięciu części: l) świadectwa (s. 3-8, teksty starożytne w oryginale greckim lub łacińskim i średniowieczne źródło arabskie w przekładzie niemieckim), 2) analiza poszczególnych tekstów (s. 8-16), 3) próba odtworzenia życiorysu Diagorasa (s. 16-24), 4) analiza tytułu i próba odtworzenia treści ateistycznego dzieła Diagorasa (s. 24-31), 5) przypisy (s. 31-48).

Z tekstów wynika, że ojciec Diagorasa nazywał się Teleklytos lub Telekleides, że Diagoras pochodził z wyspy Melos, był poetą lirycznym i filozofem, autorem ateistycznej książki; autorzy starożytni stale dodawali do jego imienia przydomek „ateista" ("o AJeoV") lub „zwalczający bogów" ("JeomacoV") albo „wróg bogów" (JeoiV ecJrpV); brał udział w układaniu praw dla Mantinei (gdzie panował jego przyjaciel Nikodor), żył przez pewien czas w Atenach, za głoszenie poglądów ateistycznych został skazany przez sąd ateński na śmierć; wyrok sądu oparty na „prawie Diopeitesa o bezbożności" z 432 roku został wydany w 416 lub 415 roku, kiedy archontem był Charias; w związku z ucieczką Diagorasa wyznaczono nagrodę pieniężną dla tego, kto go schwyta (dwa talenty) lub zabije (jeden talent); Diagoras znalazł azyl w miejscowości Pellene, zmarł w Koryncie; żył prawdopodobnie w latach 468-415 (Italo Lana podawał inne daty: 530-446; było zresztą kilku Diagorasów). Według Winiarczyka Diagoras przybył do Aten po raz pierwszy w latach trzydziestych, w Mantinei przebywał w latach 425-418, później po klęsce koalicji antyspartańskiej w 418 roku opuścił Mantineę i przybył do Aten, skąd w roku 415 lub 414 uciekł do Pelleny; kiedy zmarł, nie wiadomo.

Przypuszczam, że proces Diagorasa miał tło polityczne. W roku 416 Ateńczycy wystosowali do mieszkańców wyspy Melos ultimatum, nakazując im przyłączenie się do wyprawy wojennej. Melijczycy chcieli pozostać neutralni, więc Ateńczycy zajęli wyspę, wymordowali wszystkich dorosłych mężczyzn, a kobiety i dzieci sprzedali w niewolę ^{[ 19 ]}. Proces przeciwko przebywającemu w Atenach Melijczykowi mógł więc mieć na celu wykazanie, że Melijczycy są „bezbożnikami" i nie warto się nad nimi litować. Można przypomnieć, że wcześniejszy proces Milezyjki Aspazji miał na celu rozpalenie nienawiści do mieszkańców Miletu; Aspazję oskarżano, że wpłynęła na Peryklesa, aby w obronie Miletu zorganizował wyprawę wojenną na Samos.

Dzieło Diagorasa nosiło tytuł ApopurgizonteV logoi z podtytułem h teri Jewn (albo o bogach). Przetłumaczenie pierwszego słowa tytułu nastręcza wiele trudności, ponieważ należy ono do klasy takich słów, które we wszystkich znanych nam tekstach literatury greckiej występują tylko jeden raz.

Niektórzy badacze, jak na przykład Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff, przyznawali, że nie rozumieją tego słowa. Niewątpliwie pochodzi ono od rzeczownika purgoV (wieża), toteż Derenne przełożył tytuł Rozważania burzące wieże (w domyśle: wieże wiary w bogów). K. Dieterich sądzi, że słowo to mogło oznaczać nie tylko burzenie, ale również umacnianie i fortyfikowanie. Na tej podstawie można przełożyć tytuł w sposób następujący: Rozważania umacniające ludzkość wałem wież przeciwko wierze w bogów. Główną tezą tej książki było, ponad wszelką wątpliwość, twierdzenie, że nie istnieją żadne bóstwa; ani wielu bogów, ani jakiś jeden bóg. Twierdzenia tego nie osłabił Diagoras żadnymi zastrzeżeniami, że na przykład chodzi tylko o bogów antropomorficznych albo tylko o tych bogów, w których wierzy lud. Nie osłabiał też swego ateizmu agnostycyzmem w stylu Protagorasa, powstrzymującym się od zajęcia stanowiska w kwestii istnienia lub nieistnienia bogów. Co do tego właśnie wszystkie świadectwa starożytne o Diagorasie są ze sobą zgodne: Diagoras reprezentował ateizm radykalny, skrajny i bezkompromisowy. I właśnie ten radykalizm, jednoznaczność i konsekwencja w sformułowaniu stanowiska ateistycznego zapewniły Diagorasowi — jak sądzi Jacoby — „trwałe miejsce w dziejach myśli europejskiej" ^{[ 20 ]}. Natomiast Marek Winiarczyk, usiłujący oddzielić „prawdę" od „legendy", wychodzi z założenia, że Diagoras, będący poetą, a nie filozofem, nie mógł napisać takiej książki, a pod jego imieniem były w obiegu dwie różne, później napisane książki: ApopurgizonteV logoi — napisane przez jakiegoś sofistę z pierwszej połowy IV wieku przed naszą erą oraz (jrugioV logoi — napisany sto lat później przez jakiegoś ucznia Euhemera ^{[ 21 ]}.

Kilka lat później, w roku 411, jeden z członków Rady Czterystu sprawującej oligarchiczne rządy w Atenach, Pytodoros syn Polyzelosa, wniósł oskarżenie przeciwko 70-letniemu filozofowi P r o t a g o r a s o w i z Abdery (481-411), uznając go winnym „bezbożności", ponieważ w domu dramaturga Eurypidesa odczytał zebranym swój traktat Peri Jewn (O bogach), zaczynający się od słów: Peri men Jewn ouc ecw eidenai ouJ wV eisin ouJ wV ouk eisi ouJ opoioi tineV idean („O bogach nie mogę wiedzieć ani czy istnieją, ani czy nie istnieją, ani też jaka jest ich istota i jak się pojawiają") ^{[ 22 ]}.

Ateistyczny sens miało również sławne twierdzenie Protagorasa, że nie bóg, lecz „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy" (pantwn crhmatwn metron estin AnJrwpoV) ^{[ 23 ]}. Proces zakończył się skazaniem Protagorasa na wygnanie, a dzieła jego zostały spalone na rynku ateńskim po uprzednim wezwaniu przez herolda, aby wszyscy posiadacze egzemplarzy tych dzieł przynieśli je na rynek ^{[ 24 ]}.

Zobacz także te strony: Oskarżenie Sokratesa o bezbożność

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Oskarżenie Sokratesa o bezbożność O siedemnastowiecznej krytyce religii

Dodaj komentarz do strony..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Andrzej Rusław Nowicki Ur. 1919. Filozof kultury, historyk filozofii i ateizmu, italianista, religioznawca, twórca ergantropijno-inkontrologicznego systemu „filozofii spotkań w rzeczach". Profesor emerytowany, związany dawniej z UW, UWr i UMCS. Współzałożyciel i prezes Stowarzyszenia Ateistów i Wolnomyślicieli oraz Polskiego Towarzystwa Religioznawczego. Założyciel i redaktor naczelny pisma "Euhemer". Następnie związany z wolnomularstwem (w latach 1997-2001 był Wielkim Mistrzem Wielkiego Wschodu Polski, obecnie Honorowy Wielki Mistrz). Jego prace obejmują ponad 1200 pozycji, w tym w języku polskim przeszło 1000, włoskim 142, reszta w 10 innych językach. Napisał ok. 50 książek. Specjalizacje: filozofia Bruna, Vaniniego i Trentowskiego; Witwicki oraz Łyszczyński. Zainteresowania: sny, Chiny, muzyka, portrety.  Strona www autora  Liczba tekstów na portalu: 52  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: W chiński akwen... Wolność w Hongloumeng