Stopień abstrakcyjności (versus konkretności) struktur poznawczych wyznaczony jest poziomem ogólności pojęć. Podkreśla się, iż struktury bardziej abstrakcyjne czynią orientację doskonalszą, względnie niezależną od kontekstu sytuacyjnego.

Stopień otwartości struktur poznawczych uważany jest za jedną z najważniejszych cech formalnych. Struktury można nazwać otwartymi, gdy ulegają zmianom pod wpływem nowych informacji, gdy człowiek zmienia przekonania o świecie w miarę poznawania rzeczywistości. Oczywiście bardzo wysoki stopień elastyczności (otwartości) struktur, implikujący nadmierną zmienność przekonań, nie ma charakteru funkcjonalnego, staje się podstawą braku integracji wewnętrznej, poczucia niestabilności własnej tożsamości. Na ogół jednak ludzie wykazują tendencje do utrzymywania swoich schematów, nawet gdy pierwotne dane je wspierające zostały podważone. ^{[ 9 ]} Dowodzą tego wyniki wielu badań eksperymentalnych prowadzonych na gruncie psychologii społecznej. ^{[ 10 ]} Zjawisko to określane jest efektem uporczywości. Efekt ten znajduje szczególne odzwierciedlenie w odniesieniu do przekonań dotyczących własnej osoby. Interpretowane to jest naturalnym dążeniem ludzi do podtrzymywania samooceny (obrazu własnej osoby) i co ważne, niezależnie od poziomu poczucia własnej wartości. Uporczywe utrzymywanie schematu własnej osoby występuje zarówno u osób o wysokiej, jak i niskiej samoocenie. Efekt uporczywości dotyczący także schematów odnoszących się do innych osób. ^{[ 11 ]} Ludzie często nie rewidują swoich przekonań o innych osobach bądź o zdarzeniach. Co więcej, występuje tu proces zwany samospełniającym się proroctwem, który na zasadzie mechanizmu sprzężenia zwrotnego, podtrzymuje i utrwala pierwotny schemat. Samospełniające się proroctwo polega na tym, że ludzie niekiedy bezwiednie zachowują się w sposób wspierający oczekiwania wobec nich kierowane. ^{[ 12 ]} Rezultaty badań empirycznych dowodzą, że samospełniające się proroctwa są nie tyle wynikiem celowego dążenia człowieka do potwierdzania własnych schematów, co raczej pojawia się w sposób nieświadomy i mimowolny. Nawet gdy ludzie próbują traktować innych bez uprzedzeń, ich schematy aktywizowane są niespostrzeżenie — jest to proces nie poddający się wolicjonalnej kontroli. Jakie mechanizmy leżą u podłoża oporu osób przed zmianą własnych schematów poznawczych? Psychologowie wskazują tu na złożone procesy i interpretują to zjawisko, formułując różne, choć nie wykluczające się nawzajem teorie.

Na przykład, przedstawiciele nurtu psychoanalitycznego — wszak to oni szczególnie wyeksponowali wagę „oporu przed zmianą", zwłaszcza w kontekście problemów terapeutycznych — wskazują, że tendencja do utrzymywania schematów poznawczych ma charakter obronny, jest swoistym nieuświadomionym mechanizmem radzenia sobie z lękiem, który zawsze powstaje w związku z antycypacją jakiejkolwiek zmiany. Dzieje się to na zasadzie „nowe" budzi strach, gdyż jest nieznane, nieprzewidywalne, a więc ryzykowne, zagrażające. ^{[ 13 ]} Opór przed zmianą wynika z naturalnego dążenia człowieka do zachowania wewnętrznej harmonii, integracji, spójności. Każda zmiana niejako wymusza rozpad istniejących struktur, a to z kolei prowadzi do stanu dyskomfortu psychicznego, generując brak poczucia bezpieczeństwa, poczucia chaosu, zagubienia. Z punktu widzenia klinicznego, opór przed zmianą ma zarówno charakter adaptacyjny, jak i przeciwnie, dezadaptacyjny. Choć mamy tu do czynienia ze sprzecznością logiczną, to jednak nie ma jej w sensie psychologicznym. Adaptacyjność oporu przed zmianą wiąże się przede wszystkim z potrzebą zachowania względnej stałości (stabilności) własnej tożsamości czy szerzej, osobowości. Jednak w niektórych przypadkach opór przed zmianą zakłóca procesy adaptacyjne, deformując konstruowane przez ludzi obrazy świata, wizerunki samych siebie i innych osób, przyczyniając się do nierealistycznej percepcji rzeczywistości. Ponadto, zbytnie utrzymywanie istniejących schematów, blokuje proces przemian wewnętrznych niezbędnych dla rozwoju i kreatywności człowieka.

Psychologowie reprezentujący kierunek poznawczy tendencję ludzi do utrzymywania posiadanych struktur poznawczych wyjaśniają, odwołując się do podstawowej potrzeby psychicznej człowieka, jaką jest potrzeba sprawowania kontroli poznawczej. ^{[ 14 ]} Kontrola poznawcza zawiera w sobie m.in. poczucie wyjaśnialności. Poczucie zaś wyjaśnialności umożliwia przewidywalność zdarzeń. Liczne koncepcje podkreślają nadzwyczaj zgodnie, że ludzie wolą sytuacje przewidywalne (tj. takie, w których posiadają wiedzę na temat tego co się zdarzy) niż nieprzewidywalne (tj. takie, w których wiedzy tej nie posiadają). Wielu badaczy lansuje tezę, że ludzie jednak zorientowani są nie tyle na poszukiwanie informacji o jak największej diagnostyczności, co raczej na zdobywanie informacji ugruntowujących ich dotychczasową wiedzę. Nie są więc z reguły motywowani do poszukiwania danych, które mogłyby rzeczywiście zweryfikować posiadane teorie o sobie, o innych i o świecie. ^{[ 15 ]}

Współczesna psychologia zdaje się odchodzić od wizji człowieka „poszukiwacza rzetelnej informacji", kreuje natomiast obraz człowieka jako „poszukiwacza określonej (niekoniecznie rzetelnej) informacji". ^{[ 16 ]}

Swann (za Doliński ,1993) w przeprowadzonych przez siebie badaniach wykazał, że ludzie poszukują głównie takich informacji, które potwierdzają ich sądy o sobie, o innych, unikają zaś danych, które mogłyby tę wiedzę znacząco modyfikować, a jeśli mimo wszystko informacje takie do nich docierają — minimalizują ich znaczenie. Takie funkcjonowanie poznawcze określone jest jako orientacja na pewność, która zasadza się na potrzebie walidacji własnych przekonań. Oznacza to, że człowiek nastawiony jest na zdobywanie dowodów, że jego wiedza (samowiedza) jest trafna, a zarazem na unikanie danych, które mogłyby tę trafność podważyć.

Wreszcie nie sposób, wyjaśniając zjawisko oporu przed zmianą schematów poznawczych, nie odwołać się do teorii dysonansu poznawczego Festingera. ^{[ 17 ]} W myśl tej koncepcji tendencja do utrzymywania schematów poznawczych, wiąże się z zachowaniem tzw. optimum rozbieżności informacyjnej. Naturalnym dążeniem człowieka jest znoszenie niezgodności informacyjnej, i osiąganie względnego poziomu zgodności. Obrona (usztywnienie) schematów poznawczych nasila się szczególnie w sytuacji dysonansu poznawczego, a polega na modyfikowaniu lub odrzucaniu danych sprzecznych z już posiadanymi.

Jeszcze inną interpretację posługiwania się posiadanymi schematami poznawczymi w poznawaniu rzeczywistości, przy odrzucaniu informacji niezgodnych z nimi , odnaleźć można w rozważaniach Cialdiniego. ^{[ 18 ]} Według niego stosunkowo mała elastyczność schematów poznawczych wynika z dążenia człowieka do bycia konsekwentnym. Dążenie to ma charakter nieświadomy, przybiera nawet postać przymusu i znacząco wpływa na percepcję społeczną oraz kształtuje zachowania ludzi w sytuacji napływu informacji podważających wiarygodność posiadanych przekonań.

Czy jednak nie ma zbytniej przesady w ocenie ludzi jako upartych, niezdolnych do ustępstw teoretyków? Otóż wyróżnia się następujące okoliczności sprzyjające gotowości do zmiany (modyfikacji, rekonstrukcji) schematów. ^{[ 19 ]} Po pierwsze, w sytuacji bardzo dużej rozbieżności informacji. Po drugie w sytuacji, w której ważne jest aby posiadane przekonania były oceniane przez innych jako trafne. Po trzecie, w sytuacji niepewności na ile schemat jest trafny i gdy przy tym podmiot dostrzega alternatywne podejście.

Podsumowując, poznawanie rzeczywistości dokonuje się poprzez schematy poznawcze, które stanowią system wiedzy (informacji) człowieka o sobie, innych i związkach ze światem. Ludzie posługują się schematami zwłaszcza w sytuacjach złożonych, niejasnych, a w takich przecież często uczestniczą. Schematy umożliwiają kategoryzację bodźców, a więc rozumienie społecznej rzeczywistości. Odzwierciedlenie rzeczywistości ma charakter subiektywny i selektywny, co wiąże się z właściwościami zarówno treściowymi, jak i formalnymi struktur (schematów) poznawczych.

Charakterystykę właściwości schematów poznawczych należy dopełnić, wskazując na ich różne odmiany. I tak, wyróżnia się schematy, które odnoszą się do stanów realnych oraz idealnych — te ostatnie noszą nazwę wizji. ^{[ 20 ]}

Szczególną kategorią schematów poznawczych są schematy reprezentujące specyficzną sekwencję zdarzeń społecznych dziejących się w określonym kontekście — nazywa się je skryptami poznawczymi. ^{[ 21 ]} Psychoanalitycy ponadto wyróżniają skrypty życiowe, zawierające układ nadrzędnych wartości i sposobów (zasad) ich realizacji — są to więc swoiste heurystyki wyznaczające ukierunkowanie życiowe ludzi. ^{[ 22 ]}

Inny rodzaj schematów, to oczekiwania. Odnoszą się one do stanów przyszłych, które mogą lub powinny się wydarzyć. Oczekiwania w znaczący sposób wpływają nie tylko na percepcję innych ludzi, na kształtowanie ich wizerunku, ale także na ustosunkowanie do nich i zachowanie się w określonych sytuacjach społecznych. ^{[ 23 ]} W oczekiwaniach bowiem zawarte są treści odnoszące się zarówno do tego, co może (powinno) się wydarzyć oraz, co ważniejsze, z jakim prawdopodobieństwem. Zdaniem psychologów źródło wielu problemów psychicznych, konfliktów interpersonalnych, tkwi w oczekiwaniach ludzi w tym sensie, że są one albo nieadekwatne do rzeczywistości, tj. nie ujmują jej ważnych aspektów, albo wręcz całkowicie się z nią rozmijają, gdyż opierają się na iluzorycznych wizjach, życzeniowych i często też roszczeniowych projekcjach. Bywa, że i otoczenie społeczne nie spełnia z różnych przyczyn oczekiwań danej osoby, co rodzi rozczarowanie, poczucie krzywdy lub agresywne postawy do świata.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Wiedza i jej internalizacja Mechanizmy wnioskowania i percepcji społecznej stosowane w manipulacji

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word