Ogólna skłonność ludzi do przeceniania znaczenia czynników osobowościowych czy dyspozycyjnych, w porównaniu z czynnikami sytuacyjnymi czy środowiskowymi, przy opisywaniu i wyjaśnianiu przyczyn zachowania społecznego nazywana jest w literaturze podstawowym błędem atrybucji. ^{[ 17 ]} Błąd ten doprowadza do przekonania, że zgodność pomiędzy motywami a zachowaniami jest większa niż w rzeczywistości.

E. Aronson stwierdza, że jako obserwatorzy często tracimy z oczu fakt, że każda jednostka odgrywa wiele ról społecznych, chociaż my możemy obserwować tylko jedną z nich. Z tego powodu łatwo nie zwrócić uwagi na doniosłe znaczenie ról społecznych i spowodować błędny wynik obserwacji. ^{[ 18 ]}

Zwraca również uwagę na możliwość określonej retoryki politycznej, opartej na podstawowym błędzie atrybucji, która może być wygodna dla rządzących w usprawiedliwianiu pewnych działań w zakresie systemu penitencjarnego i opieki społecznej. ^{[ 19 ]}

Wspomniane już uprzednio ukryte teorie osobowości są przykładem, jak bardzo spójne wewnętrznie i dobrze zorganizowane mogą być stworzone wyobrażenia o innych, i że takie wyobrażenia mogą wpływać na zachowania ludzkie w stosunku do innych, obdarzonych określonymi „cechami". ^{[ 20 ]}

Przykładem błędu podczas budowania ukrytej teorii osobowości jest różnica w spostrzeganiu siebie i innych, zwana w literaturze błędem działającego - obserwatora lub aktora — obserwatora. Jego istotą jest skłonność działających do przypisywania własnych działań czynnikom sytuacyjnym, podczas gdy obserwatorzy skłonni są przypisywać te same działania stałym dyspozycjom osobowościowym osób działających. Przykładowo przywódcy polityczni często określają mądre posunięcia i pomyłki jako niemal nieuniknione w danych okolicznościach, podczas gdy zwykli obywatele skłonni są uważać jedne i drugie za następstwa cech osobistych danego przywódcy. ^{[ 21 ]}

Wśród przyczyn występowania omówionego błędu wymienia się ilość posiadanych informacji, odmienność perspektywy percepcyjnej, czynniki językowe i inne. ^{[ 22 ]}

Kolejne błędy i tendencyjność percepcji odwołują się do patrzenia na siebie samych jako pierwotne źródło motywacji do samooceny i przeceniania swojego wpływu na bieg rzeczywistości. Aronson nazywa je błędami autopercepcji.

Egotyzm atrybucyjny to skłonność do takiego wyjaśniania konsekwencji własnych zachowań, aby zwiększyć ich pozytywne, a zmniejszyć negatywne znaczenie dla własnej samooceny. Może przejawiać się w różny sposób, najczęściej przypisuje się odpowiedzialność za własne sukcesy czynnikom wewnętrznym, za porażki natomiast czynnikom będącym poza jednostką. Polityk, który przegra wybory, będzie szukał przyczyn w niedojrzałości wyborców, w tendencyjności mediów, w nieuczciwych posunięciach przeciwników politycznych itd. Zwycięzca przypisze sukces zaletom swojej osoby i swojego programu. ^{[ 23 ]} E. Aronson nazywa egotyzm atrybucyjny tendencją samoobronną. ^{[ 24 ]}

Egocentryzm atrybucyjny to skłonność do przestrzegania własnego ja, jako odgrywającego w wydarzeniach rolę bardziej centralną niż to się dzieje w rzeczywistości. Ogromna większość ludzi pamięta minione wydarzenia tak, jak gdyby byli oni najważniejszymi graczami, którzy kierują innymi i wpływają na ich zachowanie. ^{[ 25 ]}Egocentryzm atrybucyjny może się wydawać podobnym do atrybucyjnego egotyzmu, jednak tak nie jest, albowiem egocentryzm występuje zarówno w przypadku działań kończących się sukcesem jak i porażką. ^{[ 26 ]}

Politolog R. Jervis twierdzi, że czołowi przywódcy światowi mają silną skłonność do wyznawania nieracjonalnego poglądu, że działanie, które podejmuje obce państwo, jest albo reakcją na ich wcześniejsze decyzje, albo ma na celu wywołanie ich reakcji. Innymi słowy, przywódca taki postrzega świat stosunków międzynarodowych jako obracający się wokół niego. Nie tylko rządzący są przekonani, że sprawują kontrolę nad tym, co się dzieje. Zjawisko to jest powszechne także wśród zwykłych ludzi. ^{[ 27 ]} Złudzenie sprawowania kontroli ma silny wpływ na zachowania ludzkie. Wiedzą o tym praktycy wpływu społecznego, którzy tak ustawiają oddziaływania manipulacyjne, aby manipulowani ani przez chwilę nie stracili tego poczucia.

Efekt fałszywej powszechności polega na przeświadczeniu, że nasze poglądy podziela znaczna część społeczeństwa. Dzieje się tak w szczególności, gdy kwestia, której dotyczą poglądy jest ważna i angażuje emocjonalnie, jej wartość jest kontrowersyjna a zachowania lub postawy będące przedmiotem oszacowań stanowią mniejszość w populacji. Jednym z wyjaśnień efektu fałszywej powszechności jest mechanizm walidacji własnych przekonań, polegający na tym, że jeżeli człowiek w coś wierzy, uważa to przekonanie za prawdziwe, a zachowanie za racjonalne. Naturalną koleją sądzi wówczas, że inni też będą wyzwalać prawdziwe przekonania i zachowywać się racjonalnie. ^{[ 28 ]}

3. Mechanizmy i błędy oceniania ludzi

Ocenianie ludzi jest nieodłączne od ich spostrzegania; psychologia społeczna próbuje opisać i wyjaśnić ten proces. Dla potrzeb niniejszej pracy opisane zostaną tylko niektóre mechanizmy, które mogą być użyte do manipulacyjnych oddziaływań międzyludzkich.

Często ocenom towarzyszy posługiwanie się heurystykami. „Heurystyka jest to prosta, lecz często jedynie przybliżona reguła czy strategia, służąca do rozwiązywania jakiegoś problemu". ^{[ 29 ]} Heurystyki wymagają bardzo niewiele myślenia, dlatego do ich stosowania dochodzi wtedy, gdy człowiek nie ma czasu, aby przemyśleć stosownie dany problem, gdy jest tak przeciążony informacją, że ich pełne przetworzenie jest niemożliwe lub gdy wchodzące w grę sprawy są mało ważne. Ludzie posługują się nimi również wówczas, gdy mają mało innej wiedzy czy informacji na dany temat, oraz wtedy, gdy stoją wobec jakiegoś problemu, a dana heurystyka szybko przychodzi im na myśl. ^{[ 30 ]} Przykładami heurystyki są zasady, skróty myślowe typu: wysoka cena zapewnia dobrą jakość, przekładem heurystyki jest też efekt fałszywej powszechności opisany powyżej, czy też efekt halo opisany poniżej.

Jednym z najbardziej znanych błędów percepcyjnych jest efekt halo, zwany także efektem aureoli lub efektem Polyanny. Gdy ludzie oceniają inne osoby pod względem różnych cech, to ocena ta jest zgodna z ogólnym wrażeniem — dobrym lub złym. Przykładowo, jeśli ktoś ceni grzeczność i uważa, że dana osoba jest uprzejma, będzie skłonny spostrzegać ją także jako przyjazną, uczciwą i inteligentną. ^{[ 31 ]} Ludziom atrakcyjnym fizycznie przypisuje się również wiele pozytywnych cech psychicznych. Zdarza się również wnioskowanie w drugim kierunku, mianowicie tworzenie obrazu negatywnego. Nazywa się to efektem diabelskim. W obydwu przypadkach mechanizm jest podobny, oparty na wspomnianej już silnej tendencji do posiadania spójnego obrazu innych. ^{[ 32 ]} Wykorzystywanie manipulacyjne efektu halo jest wielostronne i różnorakie. Opiera się na założeniu, że jeżeli jakiś towar, usługa czy osoba polityczna (publiczna) „posiada" upragnioną przez klienta, konsumenta, wyborcę zaletę w odpowiednio silnym natężeniu, wówczas cały produkt, usługa czy też osoba oceniana jest pozytywnie bez względu na inne cechy czy też cechy faktycznie posiadane. Charakterystycznym przykładem może być wpływ opakowania na sprzedaż, mówi się nawet o opakowaniu jako o niemym sprzedawcy.

Innym błędem percepcji i oceny jest błąd logiczny, gdy zakłada się, że pewne cechy zawsze występują łącznie. Jeśli więc uzna się kogoś za np. silnego, to prawdopodobieństwo, że uzna się go także za aktywnego i agresywnego jest bardzo duże. ^{[ 33 ]}

Z kolei efekt pierwszeństwa sprawia, że informacje uzyskane jako pierwsze wywierają silniejszy wpływ na ocenę globalną niż informacje uzyskane w dalszej kolejności. Znaczne znaczenie praktyczne ma również efekt świeżości, czyli silniejsze oddziaływanie informacji odebranych jako ostatnie z kolei. ^{[ 34 ]}

Pewnym wyjaśnieniem tych zjawisk może być tzw. wpływ miejsca w szeregu. Jak podaje Zimbardo nikt nie potrafi wyjaśnić z całą pewnością, dlaczego taki wpływ występuje, lecz da się go zauważyć regularnie w dobrze kontrolowanych eksperymentach. Przyjmuje się wyjaśnienie, zgodnie z którym pierwszy i ostatni element zajmują szczególne pozycje na liście i stanowią swoiste „słupy graniczne", wokół których następuje orientacja na początek i koniec listy. ^{[ 35 ]} Efekty pierwszeństwa i świeżości doceniane są także przez specjalistów od reklamy, gdyż cena przekazów reklamowych na początku i na końcu bloku reklamowego jest znacznie wyższa niż pośrodku.

Pospolitym błędem oceny jest błąd łagodności. Polega na tendencji do przyznawania przede wszystkim ocen pozytywnych i zmniejszaniu do minimum liczby cech negatywnych. Jak pisze Zimbardo, prowadzi to do sytuacji, w której ponadprzeciętność staje się normą. ^{[ 36 ]} Być może wytłumaczeniem jest związek z tzw. efektem Thorndike’a, czyli optymistyczną tendencją pamięci, w wyniku której zapamiętuje się przede wszystkim bodźce pozytywne.

Mówi się wreszcie o błędzie tendencji centralnej, który występuje wtedy, gdy oceniający ignoruje zróżnicowanie ludzi, czy też jednej osoby, i ocenia wszystkich jako „dobrych", „przeciętnych", „zadowalających" itp. ^{[ 37 ]}

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Od perswazji do manipulacji Manipulacja w reklamie i sprzedaży

Zobacz komentarze (1)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Jacek Kamieniak Ur. 1973. Ukończył Wydział Pedagogiczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Pracuje w energetyce, mieszka w Radomsku. Główne zainteresowania: świecki humanizm, psychologia, socjologia, filozofia, antropologia, historia, technika, militaria i turystyka.  Liczba tekstów na portalu: 8  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: Manipulacja w organizacjach religijnych, kościołach i sektach