Lista lektur a Konstytucja

Opinia prawna w sprawie zgodności z Konstytucją, z Konwencją Ramową o ochronie mniejszości oraz z niektórymi ustawami ^{[ 1 ]} rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 lipca 2007 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół

Szczegółowa analiza rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 lipca 2007 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. Nr...., poz.....), zwanego w dalszej części opinii rozporządzeniem, uzasadnia twierdzenie, że jego § 1 pkt 1 lit. b oraz pkt 2, lit. a i b są niezgodne z wynikającymi z preambuły Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. dyrektywami: nawiązywania do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej, ze zobowiązaniem do przekazywania przyszłym pokoleniom wszystkiego co cenne z ponad tysiącletniego dorobku narodu polskiego, współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej, z obowiązkiem pamięci o gorzkich doświadczeniach z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane, a ponadto z wyrażoną w art. 5 ustawy zasadniczej normą, że Rzeczpospolita Polska strzeże dziedzictwa narodowego, z wyrażoną w art. 6 ust. 1 Konstytucji zasadą, iż Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju oraz z zasadą bezstronności władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych wyrażona w art. 25 ust. 2 Konstytucji.

Przedstawione wyżej przepisy rozporządzenia należy też oceniać jako niezgodne z wyrażonym w art. 6 ust. 1 Konwencji Ramowej o ochronie mniejszości narodowych z 1 lutego 1995 r., ratyfikowanej 10 listopada 2000 r. (Dz. U. z 2002 r., Nr 22, poz. 209) zobowiązaniem Rzeczypospolitej Polskiej do umacniania ducha tolerancji oraz dialogu międzykulturowego i podejmowania skutecznych środków w celu wspierania wzajemnego poszanowania, zrozumienia i współpracy pomiędzy wszystkimi osobami żyjącymi na jej terytorium niezależnie od ich tożsamości etnicznej, kulturalnej, językowej i religijnej.

Wymienione postanowienia rozporządzenia z 3 lipca 2007 r. są niezgodne również z art. 10 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. z 2005 r., Nr 231, poz. 1965), czyli z zasadą, iż Rzeczpospolita Polska jest państwem neutralnym w sprawach religii i przekonań, a także z wynikającymi z preambuł ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.) normą iż kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży m.in. poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym otwarciu na wartości kultur Europy i świata, a ponadto z art. 6 ust. 2 pkt 3 ustawy z 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz. U. Nr 17, poz. 141 z późn. zm.), tzn. z obowiązkiem podejmowania przez organy władzy publicznej odpowiednich środków w celu umacniania dialogu międzykulturowego.

Na wstępie należy podkreślić, że preambuły: Konstytucji oraz ustaw przywołanych wyżej, a konkretnie wynikające z nich wyżej wymienione normy, mogą być podstawą oceny konstytucyjności rozporządzenia MEN z 3 lipca 2007 r. We współczesnej doktrynie prawa konstytucyjnego funkcjonują dwa przeciwstawne stanowiska na temat znaczenia normatywnego preambuł, zwłaszcza wstępów do ustaw zasadniczych. Jedno stanowisko głosi, że preambuła nie ma znaczenia prawnego jako nieartykułowana część aktu normatywnego. ^{[ 2 ]} Druga opcja opowiada się za całkowitą jurydyzacją wstępu, niezależnie od rodzaju stwierdzeń jakie on zawiera, ponieważ preambuła jest częścią składową aktu normatywnego, zwłaszcza częścią składową konstytucji. ^{[ 3 ]} Jako trafne i umiarkowane wypada oceniać stanowisko pośrednie, w myśl którego tylko te stwierdzenia wstępu maja walor normatywny, którym przypisać można cechę postanowień statuujących określone obowiązki dla określonych adresatów. ^{[ 4 ]}

1. § 1 pkt 1 lit. b oraz pkt 2, lit. a i b rozporządzenia MEN z 3 lipca 2007 r. należy uznać za niezgodne z wynikającą z preambuły Konstytucji RP normą, iż naród polski, w szczególności poprzez działania organów władzy publicznej, nawiązuje do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej oraz jest zobowiązany przekazać wszystko co cenne z ponad tysiąc letniego dorobku. Rozporządzenie w kwestionowanym zakresie określa na nowo listę lektur z języka polskiego dla gimnazjów w ramach III etapu edukacyjnego, oraz dla liceów ogólnokształcących, liceów profilowanych, techników, uzupełniających liceów ogólnokształcących i techników uzupełniających, w dziedzinie kształcenia w zakresie podstawowym oraz w zakresie rozszerzonym. Naruszenie wspomnianych norm konstytucyjnych polega na pominięciu w podanym zestawie szeregu znaczących dzieł literatury światowej oraz polskiej. Na liście lektur w gimnazjum oraz w szkole średniej nie znalazły się utwory historiograficzne Anonima zwanego Gallem oraz Wincentego Kadłubka. Nie przewidziano ani jednego utworu prekursora literatury polskiej — Mikołaja Reja, czy Mikołaja Sępa Sarzyńskiego. W twórczości Jana Kochanowskiego pomija się pierwszy i najdoskonalszy polski dramat humanistyczny — „Odprawę posłów greckich". Analizowana lista nie gwarantuje nawet na poziomie podstawowym poznania w ramach poezji polskiego baroku twórczości takich autorów jak: Jan Chryzostom Pasek, Jan Andrzej Morsztyn, Wacław Potocki czy Wespazjan Kochowski. W szkole średniej pomija się twórczość Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. Razi zignorowanie w ramach listy lektur utworów Andrzeja Frycza Modrzewskiego oraz pism ariańskich (Braci Polskich). Twórczość tych autorów stanowi najwybitniejszy polski wkład do myśli politycznej Odrodzenia, jest ona także odzwierciedleniem idei tolerancji religijnej, stanowiącej chlubę Pierwszej Rzeczypospolitej. Całkowicie pomija się także twórczość czołowego myśliciela i działacza politycznego polskiego Oświecenia — Hugona Kołłątaja. Zupełnie nieobecna jest twórczość Gabrieli Zapolskiej na czele z „Moralnością Pani Dulskiej". Minister Edukacji Narodowej nie rekomenduje także lektury utworów szeregu reprezentatywnych poetów Młodej Polski — Stanisława Przybyszewskiego, Kazimierza Przerwy-Tetmajera, czy Jana Kasprowicza. Zupełnie pominięta została twórczość jednego z najwybitniejszych polskich pisarzy XX wieku Witolda Gombrowicza (np. „Ferdydurke" czy „Trans-Atlantyk"). Nie przewidziano nawet na poziomie rozszerzonym i chociaż we fragmentach lektury żadnego utworu Brunona Schulza (np. „Sklepy cynamonowe", czy „Sanatorium pod klepsydrą"). Twórczość Stanisława Ignacego Witkiewicza poznają jedynie uczniowie w szkole średniej na poziomie rozszerzonym, wyłącznie w postaci dramatu „Szewcy" i to tylko we fragmentach. Należy w związku z tym podkreślić, że twórczość W. Gombrowicza, B. Szulca oraz S. I. Witkiewicza stanowi jeden z najbardziej znaczących wkładów literatury polskiej do dorobku literatury światowej w okresie międzywojennym. Uczniowie, nawet w zakresie kształcenia w rozszerzonym, nie są także zobligowania do zapoznania się z twórczością takich poetów polskich XX wieku jak Władysław Broniewski (np. „Bagnet na broń", „Anka"), czy skamandryci — Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński i Jarosław Iwaszkiewicz (np. „Brzezina", „Sława i chwała"). Całkowicie pomija się w analizowanym rozporządzeniu oryginalną twórczość wybitnego polskiego autora fantastyki naukowej Stanisława Lema (np. „Bajki robotów", czy „Solaris"). Podsumowując należy stwierdzić, że kwestionowane przepisy rozporządzenia MEN z 3 lipca 2007 r. nie służy temu, aby młodzież w gimnazjum oraz w szkołach ponadgimnazjalnych zapoznała się z kanonem najwybitniejszych utworów literatury polskiej, stanowiących oryginalny wkład kultury polskiej do dorobku kulturalnego ludzkości.

2. Określone wyżej postanowienia rozporządzenia MEN z 3 lipca 2007 r. są niezgodne z wynikającą z preambuły Konstytucji RP z zasadą współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej. Szereg lektur zalecanych w analizowanym akcie normatywnym jest nośnikami idei ksenofobii. Nie przyczynia się to kształtowaniu postawy tolerancji, otwartości wobec innych narodów. Jako lektura obowiązkowa zalecane są bowiem m.in. „Krzyżacy" oraz „Potop" H. Sienkiewicza, tzn. utwory zawierające drastyczne opisy wojny i okrucieństw, o wyraźnie antygermańskiej wymowie, kultywujące nieadekwatny do współczesnej sytuacji międzynarodowej Polski stereotyp Rzeczypospolitej jako tzw. przedmurza, będący podłożem rozwoju polskiego nacjonalizmu w II poł. XIX w. i w XX wieku. W praktyce kształtowaniu postawy niechęci wobec naszego zachodniego sąsiada służą także takie utwory literatury wojennej jak „Dywizjon 303" A. Fiedlera, czy „Kamienie na szaniec" Aleksandra Kamińskiego. Zarazem zwraca uwagę fakt, iż MEN zalecił w gimnazjum oraz w szkołach średnich lekturę tylko jednego utworu literatury niemieckiej — „Cierpienia młodego Wertera" autorstwa Wolfganga von Goethego. Zauważalne jest bardzo poważne zredukowanie zalecanych utworów literackich, pochodzących z krajów sąsiadujących z Polską. W Gimnazjum jest to jeden utwór — A. Czechowa „Śmierć urzędnika", natomiast w szkole średniej rekomenduje się w ramach zakresu podstawowego kształcenia dwa dzieła („Zbrodnia i kara" F. Dostojewskiego i „Cierpienia młodego Wertera" W. von Goethego), a w zakresie rozszerzonym ponadto także dwa utwory — M. Bułhakowa „Mistrz i Małgorzata" oraz F. Kafki „Proces" (fragmenty). Uczniowie na podstawie tych utworów nie są w stanie poznać specyfiki kultury czy mentalności narodów ościennych. Niewiedza bardzo często prowadzi do narastania zbiorowych stereotypów. Zwrócenie uwagi na możliwe negatywne konsekwencje urzeczywistnienia rozporządzenia MEN z 3 lipca 2007 r. dla ukształtowania postawy młodego pokolenia wobec innych narodowości jest tym bardziej zasadne, że szczególnie w okresie gimnazjalnym oraz w trakcie nauki w szkole średniej kształtuje się światopogląd młodzieży, szczególnie intensywnie poszukuje ona wzorców zachowań. Ich nośnikami są m.in. bohaterowie literaccy. Zaszczepienie uczniom negatywny stereotypów, zwłaszcza tych o wymowie nacjonalistycznej, czy ksenofobicznej, może wywierać skutki na całe ich późniejsze życie. Uczeń w wieku gimnazjalnym lub licealnym, w przeciwieństwie do młodzieży akademickiej, często nie jest zdolny do krytycznej oceny oraz selekcji treści edukacyjnych.

[ 1 ] Opinia dotyczy zgodności rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 3 lipca 2007 r. z ustawą z 17 maja 1989 o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, z ustawą z 7 września 1991 r. o systemie oświaty oraz z ustawą z 6 stycznia 2006 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym.

[ 2 ] Por. P. Winczorek, Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2003, s. 60.

[ 3 ] Por. Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997 roku, red. J. Boć, Wrocław 1998, s. 12 — 13.

[ 4 ] Prawo konstytucyjne, red. Z. Witkowski, Toruń 2006, s. 42. Zbliżone stanowisko prezentuje B. Banaszak w syntezie pt. Prawo konstytucyjne, Warszawa 2004, s. 84.