Typ ostatni jest ucieleśnieniem zachodniego racjonalizmu, gdyż jego legalność jest produktem racjonalnie wynegocjowanej ugody. To pozwala na ostatnie już dookreślenie weberowskiej kategorii racjonalności, a mianowicie przyłączenie do jej sensu pojęcia normy, „traktowanej wyłącznie jako konwencji, które mogą podlegać hipotetycznym rozważaniom i pozytywnemu stanowieniu", jaki pisze Habermas ^{[ 16 ]}. Racjonalne zatem będzie to co poddane legalnie obowiązującej normie, w odróżnieniu od tego, co po prostu dane przez tradycję, bądź arbitralnie narzucone przez autorytet osobowy.

Podsumowując dotychczasowe rozważania na temat weberowskiej racjonalności, można uznać, że jest to kategoria dość rozbudowana i pojemna semantycznie. W jej skład wchodzą bowiem aż cztery elementy: rozum ekonomiczny, ze schematem środki-cele oraz gloryfikacją interesu; rozum etyczny, oparty na hierarchizacji wartości i kodeksie określonych przekonań; rozum naukowy, z postulatem dyskursywności i gwarancją intersubiektywności; oraz rozum normatywny, będący nowoczesnym instrumentem regulującym dystrybucję władzy.

Powyższą typologizację można potraktować jako alternatywę do wspomnianego już weberowskiego podziału na: racjonalność materialną (wartości, przekonań) oraz formalną (nastawioną na określony cel), który, moim zdaniem, nie w pełni oddaje złożoność i bogactwo weberowskiej konstrukcji racjonalności. Warto przy tym podkreślić, że zarówno powyższe zestawienie, jaki i weberowski podział, tworzą typy idealne, które w rzeczywistości, w swej czystej formie, występują rzadko, będąc zazwyczaj jedynie mutacją wielu typów. Dla przykładu, racjonalność sfery biurokratycznej jest pochodną racjonalności materialnej (przepisy, prawa jako wartości) jak i formalnej (przepisy, prawa jako optymalne środki do osiągnięcia danego celu).

Wracając jednak do zagadnienia władzy, należy podkreślić, że przejście od panowania charyzmatycznego, poprzez tradycyjne, do opartego na racjonalnie określonych prawach, nie było ani płynne, ani jednorodne. Co prawda, faktem jest, że siła oddziaływania dwóch pierwszych typów została poważnie osłabiona i w zasadzie wyparta przez autorytet prawa, jednakże proces ten nie zakończył się bynajmniej ich całkowitą anihilacją. Zostały one po prostu rozproszone i zmarginalizowane, utrzymując swą legalność głównie w obszarze prywatnym. Ich detronizacja miała jednak konsekwencje dla sfery publicznej, które w rezultacie przyniosły kryzys legitymizacji władzy. O realności problemu świadczy nie tyle brak zabezpieczeń, gdyż ich funkcję przejęły prawa i instytucje państwowe; czy nawet rosnący pluralizm kulturowy, rozsadzający społeczny status quo, a tym samym budzący obawy jego obrońców; lecz instrumentalizacja rozumu — podstawowego narzędzia osiągania społecznej zgody ^{[ 17 ]}. Jeśli bowiem rozum stracił swą moc krytyczno-emancypacyjną, to podlegając uprzedmiotowieniu i relatywizacji, przemienia arenę legitymacji władzy w grę skłóconych egoizmów, wyrzekając się tym samym swych oświeceniowych ideałów.

Najpełniejsze rozwinięcie tego problemu pojawi się w Szkole Frankfurckiej, stając się głównym zarzewiem sporów. Horkheimer i Adorno podejmą zajadłą krytykę rozumu instrumentalnego, dowodząc jednocześnie jego zniewalającego, a tym samym irracjonalnego charakteru. J. Habermas z kolei dokona próby rehabilitacji racjonalności praktyczno-normatywnej, nadając jej miano rozumu komunikacyjnego i czyniąc zeń podstawę etyki dyskursu.

Frankfurtczycy nie byli jednak osamotnieni w krytyce weberowskiej koncepcji racjonalności. Weberowi zarzucano chociażby, że zbyt duża elastyczność znaczenia jego kategorii racjonalności prowadzi z jednej strony, do arbitralnego (a tym samym fałszywego) przyporządkowania temu pojęciu określonych zjawisk rzeczywistości społeczno-historycznej, a z drugiej, poprzez semantyczne rozmycie przyczynia się do utraty funkcjonalności tego terminu jako klucza interpretacyjnego w badaniach nad społeczną rzeczywistością ^{[ 18 ]}.

Ponadto, nie bez znaczenia, w kontekście krytyki, pozostaje proces ponownej „mitologizacji świata". Popularność ezoteryki, różnej maści sekt i kościołów czy niesłabnąca działalność ruchu New Age, stoją w zastanawiającej sprzeczności z diagnozą Webera i skłaniają do refleksji zarówno nad źródłami tego fenomenu jak i miejscem ratio w jego losach.

Bibliografia:

1. Habermas J., Teoria działania komunikacyjnego. Racjonalność działania, a racjonalność społeczna, przeł. M. Kaniowski, t. 1, PWN, Warszawa 1999.
2. Weber M., Racjonalność, władza, odczarowanie, PBN, Poznań 2004.
3. Weber M., Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, PWN, Warszawa 2002.
4. Weber M., Etyka protestancka a duch kapitalizmu, przeł. J. Niziński, Test, Lublin 1994.
5. Weber M., Szkice z socjologii religii, przeł. J. Prokopiuk, H. Wandowski, Książka i Wiedza, Warszawa 1995.

Zobacz także te strony: Prawo a racjonalność

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Prawo a racjonalność Niebezpieczna gra. Rozmowa z profesorem Bohdanem Chwedeńczukiem

Dodaj komentarz do strony..   Zobacz komentarze (2)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Marcin Punpur Absolwent ekonomii i filozofii. Studiował w Olsztynie, Bremie i Bernie. Zainteresowania: filozofia kultury, religii i polityki.  Liczba tekstów na portalu: 53  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: W co wierzą ateiści