Wstęp

Kwestia charakteru narodowego stawia przed nami szereg pytań, a raczej wątpliwości. Jak stwierdzić czy rzeczywiście istnieje charakter narodowy? Czy mielibyśmy traktować to pojęcie dosłownie czy widzieć w nim metaforę? Co stanowiłoby wyznacznik charakteru narodowego? To również problem definicji narodu — u kogo mielibyśmy stwierdzić występowanie owego charakteru? Innymi słowy, pytamy o sposób, w jaki określić to, co być może w ogóle nie istnieje.

Innym ważkim zagadnieniem jest odpowiedź, czy któraś z nauk ma pierwszeństwo w stawianiu pytania o charakter narodowy? A jeśli tak, to z jakich względów? Które podejście byłoby preferowane — w jakich obszarach najbardziej ujawnia się charakter narodu? Wszak w zależności od tego, kto przedstawiałby jego obraz, zostałyby podkreślone jego różne aspekty. Osobną kwestią jest to, czy diagnozy postawione przez psychologów, socjologów, historyków, literaturoznawców, językoznawców i przedstawicieli innych nauk humanistycznych utworzyłyby spójny wizerunek charakteru narodowego. Wydaje się niemożliwym jednoznacznie wskazać najtrafniejsze rozwiązanie.

W kontekście tych pytań warto zwrócić się ku koncepcji Antoniego Kępińskiego — wybitnego polskiego psychiatry, którą przedstawił ją w swojej ostatniej, napisanej w roku 1977, książce zatytułowanej Psychopatie . Zarówno jego metoda, jak i wnioski, do których dzięki niej doszedł, prezentują się niezwykle interesująco na tle innych znanych ujęć polskiego charakteru narodowego.

Z perspektywy filozoficznej warto rozpatrzyć tą koncepcję ze szczególnym uwzględnieniem jej tła, czyli widzieć ją w kontekście stworzonej przez Kępińskiego oryginalnej formy antropologii. Psychopatie to dzieło istotne nie dlatego, iż zawiera w sobie całokształt wątków twórczości psychiatry, lecz najdojrzalsze ujęcie niektórych z nich ^{[ 1 ]}. Niniejsza praca przedstawia analizę zawartej w nim teorii dotyczącej kwestii charakteru narodowego. W części I prezentowana jest ogólna perspektywa i podstawy systemu Kępińskiego, zaś w części II opis najczęściej występujących typów osobowości w Polsce oraz ich synteza prowadząca do stworzenia koncepcji polskiego charakteru narodowego.

Metoda

Antoni Kępiński reprezentował rzadki typ psychiatrii humanistycznej — sam tak określał swoją perspektywę poznawczą ^{[ 2 ]}. Łączyła ona w sobie to, co interesujące z filozoficznego punktu widzenia, elementy fenomenologii, hermeneutyki oraz filozofii dialogu ^{[ 3 ]}. Takie też podejście Kępiński reprezentuje w kwestii badania charakteru narodowego, które opiera również na intuicyjnej, zdroworozsądkowej próbie określenia go poprzez porównanie charakteru jednostek, utożsamionego ze stosunkowo specyficznie pojętą osobowością. Wyniki uzyskał dzięki doświadczeniu opartemu na empirycznych badaniach sensu stricto , czyli na swojej wieloletniej praktyce lekarskiej ^{[ 4 ]}. Ten aspekt jest szczególnie ważny, ponieważ bardzo często stanowi największy problem innych znanych rozwiązań. Należy jednak pamiętać, iż koncepcja Kępińskiego ufundowana jest również na założeniach — w pełnym tego słowa znaczeniu — filozoficznych, które są kluczowe dla jej właściwego zrozumienia. Dlatego też najpierw zostanie przedstawiona metafizyczna podbudowa jego teorii, a następnie jej uzasadnienie aksjologiczne.

Rzeczywistość

Za podstawową cechę życia i główny mechanizm rzeczywistości Antoni Kępiński uznawał dialektykę zmienności i niezmienności: "życie polega na ustawicznej zmianie ^{[ 5 ]}". To ona nadaje życiu jego rytm. Wynika to choćby ze zjawiska określonego mianem metabolizmu informacyjnego: ciągłej wymianie informacyjno-energetycznej ze środowiskiem ^{[ 6 ]}.

Z tym związany jest problem percepcji rzeczywistości w ruchu i bezruchu. Podstawowy sposób ludzkiego poznawania świata to klasyfikacja. Aczkolwiek klasyfikując stawiamy na niezmienność życia, gdyż "cecha klasyfikowana musi być względnie niezmienna ^{[ 7 ]}&rdquo- tendencja ta wynika z naszej potrzeby porządku. Unieruchamianie przedmiotu obserwacji jest jednak sprzeczne z naturą samej rzeczywistości — należy być zawsze świadomym tej trudności. Sam sposób i klucz klasyfikowania zależą od aktualnej hierarchii wartości badającego. I tak, dla psychiatry najważniejsze będą te czynniki, które budując obraz człowieka, przyniosą ulgę w jego cierpieniach psychicznych ^{[ 8 ]}.

Psychopatia a typ osobowości

Kępiński postrzegał psychologię i psychiatrię jako nauki zajmujące się subiektywnym aspektem rzeczywistości — tym, jak człowiek przeżywa siebie i swój świat. Szczególnym przypadkiem w tym względzie są psychopaci — słowo psychopathia oznacza cierpienie (gr. pathos ). To grupa chorych, których cierpienie utrwaliło się od lat najmłodszych, ale nie wykracza poza granice „wspólnego świata" (tzn. nie ma charakteru psychotycznego). Kępiński przytacza definicję psychopatii za Kurtem Schneiderem, która podkreśla ten właśnie wymiar choroby: psychopata to człowiek, który sam cierpi i (lub) u innych cierpienie wywołuje; jego „kolec" psychopatyczny jest równocześnie skierowany na wewnątrz i na zewnątrz ^{[ 9 ]}. Charakterystyczną cechą odróżniającą psychopatię od innych cierpień psychicznych jest utrwalenie, niezmienność — tendencja perseweracyjna, tj. powtarzanie stale tych samych struktur czynnościowych. Dialektyczna równowaga między zmiennością życia a jego niezmiennością zostaje zatem tu przesunięta w kierunku niezmienności. Często można trafnie przewidzieć jak psychopata zachowa się w danej sytuacji, gdyż jego sposoby zachowania i przeżywania częściej się powtarzają niż u osób nie wykazujących cech psychopatycznych.

Jednak, co dla tematu tej pracy niezwykle istotne, kryterium to może być także podstawą dla ujęciu psychopatii jako różnego rodzaju wariantów osobowości silniej zaznaczonych i bardziej utrwalonych ^{[ 10 ]}. Element niezmienności, choć nie aż w tak silnym stopniu, istnieje bowiem u każdego człowieka. Wszak to właśnie dzięki temu elementowi możemy dokonać jakiejkolwiek klasyfikacji. Jak zauważa Kępiński, te oto względy uprawniają nas do ujęcia pewnej zależności między systemami klasyfikacyjnymi typów osobowości i psychopatii. Typologia osobowości jest szersza, obejmuje różnorodne cechy zachowania się i przeżywania ludzkiego, zaś typologia psychopatii jest nieco węższa, gdyż koncentruje się na tych cechach, które są przyczyną cierpienia danego człowieka i (lub) jego otoczenia. Typologię psychopatii można zatem traktować jako swoistą typologię zaostrzonych cech osobowości ^{[ 11 ]}. Sam Kępiński zaznacza również, iż łatwość klasyfikacji psychiatry prawdopodobnie wynika stąd, iż ma on przeważnie do czynienia z zaostrzonymi i utrwalonymi cechami osobowości, a tym samym u jego pacjentów typ osobowości zmienia się w typ psychopatii. ^{[ 12 ]}

Problematyczność klasyfikacji

Warto podkreślić wagę, jaką przywiązuje Antoni Kępiński do problemu klasyfikacji, ponieważ pokazuje to pokorę i mądrość badacza świadomego trudności jakie niesie ze sobą wszelkie klasyfikowanie, które bardzo łatwo można pomylić z tzw. szufladkowaniem ludzi. Jedną z głównych trudności jest problematyczność obiektywności systemów klasyfikacyjnych, których nie można odrywać od celu badania jak i warunków społecznych ^{[ 13 ]}. Niezmiernie istotna jest także kwestia nieoznaczoności klasyfikacji natury człowieka — zawsze coś z konkretnego człowieka pozostaje poza systemem ^{[ 14 ]}. Należy również pamiętać, że nie istnieją czyste typy osobowości i psychopatii; brak również ostrych granic między przedziałami klasyfikacyjnymi. Autor Psychopatii podkreśla fakt, iż typologia ma zawsze charakter ilościowy, a nie jakościowy. Oznacza to, iż jest ona czymś dynamicznym — określa w człowieku wyłącznie tendencje i proporcje, jego możliwości ^{[ 15 ]}. Rozważania te są szczególnie znaczące w świetle problemu formułowania wielu kwestii związanych z zagadnieniem charakteru narodowego, gdyż pokazują one jak próbować ustrzec się różnych błędów i pułapek z nim związanych.

Kluczowa dla antropologii Kępińskiego jest świadomość, iż oceniając charakter człowieka czy jego osobowość, oceniamy nie tyle jego samego, co jego odbicie w otaczającym świecie — ślad, który zostawia w swoim otoczeniu. Dlatego też proces decyzyjny będzie tak istotny dla zrozumienia struktury osobowości ^{[ 16 ]}.

Proces decyzji

Na kształtowanie się osobowości człowieka wpływają trzy czynniki: genetyczny, środowiskowy i czynnik wolnej woli (decyzji). Kępiński zaznacza, iż nie wiemy jak daleko ten ostatni sięga ani nie znamy jego mocy ^{[ 17 ]}. Natomiast sam typ osobowości psychiatra definiuje jako to, co ogranicza zakres możliwości tworzenia różnorodnych struktur czynnościowych ^{[ 18 ]}. Sama też decyzja każdorazowo ogranicza zakres możliwości, gdyż każda następna decyzja idzie często jej śladami oraz po prostu zmniejsza liczbę możliwości — Kępiński przytacza przykład gry w szachy, kiedy po wykonaniu określonej liczby ruchów okazuje się, że w końcu pozostaje już tylko mat ^{[ 19 ]}. Innymi słowy każda decyzja jest krokiem w określonym kierunku, jest wyżłobieniem drogi w nieskończonym chaosie możliwości tworzenia najrozmaitszych struktur czynnościowych ^{[ 20 ]}. Psychiatra dokonuje podziału decyzji na zautomatyzowane i świadome (akty woli). Łączy je to, iż zawsze są one wyborem między przynajmniej dwoma możliwościami ^{[ 21 ]}.

Zagadnienie wyboru stanowi tak istotny moment w dyskursie Kępińskiego, ponieważ pociąga za sobą zasadnicze pytanie, które prowadzi wprost do rdzenia jego teorii ^{[ 22 ]}: który mianowicie z czynników najsilniej wpływa na podjęcie konkretnej decyzji? Co koniecznie musi istnieć, aby móc wyboru w ogóle dokonać?

Wartości

W tym miejscu dotarliśmy do sedna teorii Kępińskiego, które stanowi jego aksjologia. Wskazuje on najpierw na dwuetapowość klasyfikacji (oceny) człowieka. Etap I to ocena ogólnego charakteru „ruchu" danego człowieka względem świata i drugiego człowieka (postawa „do" i „od", które można porównać z ekstrawersją i introwersją). Etap II to dostrzeżenie hierarchii wartości danego człowieka (postawa „nad") — tego, co dla niego najważniejsze ^{[ 23 ]}. Nas będzie interesować II faza, czyli najczęściej występujące hierarchie wartości oraz odpowiadające im typy osobowości (psychopatii) ^{[ 24 ]}.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Tradycja oczyma racjonalisty Charakter narodowy według Gustawa Le Bona

Zobacz komentarze (2)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word