Regułę redukcjonizmu należy też stosować do ateizmu, gdyż także ateizm jest w istocie formą mówienia o czymś innym. Nie sprowadza się on jedynie do twierdzenia o nieistnieniu różnych bytów „nadprzyrodzonych" i „pozaczasowych". Już dla Ludwika Feuerbacha ateizm, który sprowadzałby się do samej krytyki, negacji, odrzucenia „świętości" treści nie zasługiwałby na większą uwagę: „gdyby ateizm nie był niczym więcej jak negacją, pustym zaprzeczeniem bez treści nie byłby nic wart" ^{[ 45 ]}. Afirmacja czy negacja Boga jest dla ateisty czymś nieistotnym, bowiem Bóg został zredukowany, jest nieobecny w jego systemie wartości. Ateistom nie chodzi o Boga (jest to problem stricte teologiczny), ale o człowieka jako istotę autonomiczną. Zauważyli to nawet autorzy Gaudium et spes : „Niektórzy tak bardzo wywyższają człowieka, że wiara w Boga staje się jakby bezsilna, i więcej im chodzi, jak się zdaje, o afirmację człowieka aniżeli przeczenie o istnieniu Boga (pkt 19)" ^{[ 46 ]}. Negacja jest tylko wstępnym przedsięwzięciem poprzedzającym etap znalezienia pozytywnego sensu. Wówczas, kiedy krytyka religii zajmuje zbyt wiele miejsca, to może ona przesłaniać pozytywne treści ateizmu. I faktycznie przesłaniała, stąd wysiłki A. Nowickiego w ostatnich latach zmierzające do odsłonięcia tych treści u wielkich ateistów, które przez ich krytykę religii były przesłonięte. ^{[ 47 ]}

Na czym polega wyższość ateizmu nad religią? Początkowo A. Nowicki ujmował rzecz dość prosto. W ateizmie mamy zdania całkowicie świeckie, a więc zawsze otwarte na krytykę, natomiast w religii ukryte są w skorupie, która chroni przed dyskusją. Religijna forma deformuje, zniekształca i fałszuje obraz świata. Szybko jednak radykalnie zrywa z oświeceniową optymistyczną wizją krytyki religii. Skoro religię należy ujmować w kategorii „formy" i „treści" to również i ateizm nie powinien być tu wyjątkiem. Wówczas okaże się, że nie każdy ateizm zasługuje na szacunek. Takim negatywnym przykładem jest dla A. Nowickiego ateizm Tomasza Hobbesa, który wprowadzając na miejsce Boga Państwo, pod ateistyczną formą ukrywa religijne treści, czyniąc z ateizmu nową religię kultu Państwa (statolatria). ^{[ 48 ]}

Krytyk religii, filozof-ateista nie może poprzestać na krytyce formy. Powinien zawsze stawiać wyżej treść ponad formę, „bo nie formy są ważne, ale treści" ^{[ 49 ]} Zasługą A. Nowickiego jest szerokie rozumienie ateizmu jako zróżnicowanej „wielokształtnej jedności" wielopiętrowego układu kontekstów. Ci którzy krytykowali go za zbyt szerokie rozumienie ateizmu doprowadzili sprawę do absurdu. Bo jeśli ateizm ograniczymy do zwykłej negacji Boga i sprowadzimy do tej jednej myśli, to pozbawimy go cech jakiegokolwiek zróżnicowania i historycznej zmienności. Aby pokazać zróżnicowanie i rozwój ateizmu A. Nowicki umieszcza go w szerokim kontekście kultury. Historię ateizmu należy rozpatrywać jako część historii filozofii i teorii kultury . Jest to najbardziej doniosłe twierdzenie A. Nowickiego konsekwentnie rozwijane przez ostatnie trzydzieści lat. Jeśli więc „wbrew pozorom ateizm nie sprowadza się do krytyki i negacji, ale jest w istocie formą głoszenia pozytywnych treści ontologicznych, aksjologicznych, społecznych i politycznych ^{[ 50 ]}, to skuteczność krytyki religii zależy od stanu pozytywnej treści ateizmu i jego zdolności do „roztapiania" treści religii w kulturze świeckiej.

A. Nowicki analizując pozytywne treści ateizmu miał na myśli przede wszystkim aksjologię. To sprzeciw wobec religijnej aksjologii i obrona zagrożonych przez religię wartości legły u podstaw jego ateizmu. Tradycyjna moralność religijna jest teocentryczna — Bóg najwyższą wartością, heteronomiczna — podleganie normom, których się samemu nie sformułowało, transcendentna — ukierunkowuje życie człowieka na cele pozaziemskie. Karol Wojtyła tak określał etykę chrześcijańską: „...przez etykę chrześcijańską rozumiem (...) te prawdy etyczne, które zostały objawione przez Boga, a przez Kościół podane jako zasady postępowania moralnego. Zawierają się one w źródłach Objawienia, tj. w Piśmie św. oraz Tradycji. Prawdy te jako objawione w sposób nadprzyrodzony stanowią przedmiot wiary" ^{[ 51 ]}. Dla A. Nowickiego nie ma możliwości pogodzenia w aksjologii egzystencji Boga z egzystencją człowieka.

Musimy wybierać: albo wartością naczelną uczynimy człowieka (antropocentryzm, humanizm), albo Boga (teocentryzm). Zasady obu etyk zestawił syntetycznie w dwunastu punktach już w 1943 r. w artykule pt. Etyka socjalistyczna a etyka chrześcijańska ^{[ 52 ]}.

Krytyka religii, to w gruncie rzeczy krytyka fałszywej aksjologii. Wartości w których obronie występowali krytycy religii można podzielić na sześć grup: 1) godność ludzkiego rozumu przeciwko podporządkowaniu go objawieniu, autorytetowi i ślepej wierze; 2) wolność (sumienia, myśli, badań naukowych, słowa i druku) przeciwko zależności od instytucji kościelnych; 3) nowość przeciwko religijnemu tradycjonalizmowi i fanatyzmowi; 4) sprawiedliwość społeczna przeciwko religijnemu uświęcaniu nierówności społecznej; 5) patriotyzm i wartości narodowe przeciwko sprzecznym z interesami narodowymi zasadom religii; 6) szczęście i wszechstronny rozwój osobowości przeciwko religijnemu nakazowi rezygnacji z tych aspiracji. ^{[ 53 ]} Do tego katalogu wartości znajdujących się w systemie aksjologicznym A. Nowickiego należałoby dołączyć: „pluralizm" i „demokrację", Nie unika on zaangażowania politycznego po stronie socjalizmu wychodząc z założenia, że nie ma filozofii apolitycznej. Uznaje pluralizm za wartość, którą trzeba utrwalać i rozwijać. ^{[ 54 ]} Stąd wita z entuzjazmem przejawy personalistycznego pluralizmu w polskiej teologii. ^{[ 55 ]}

Życie oddane Nauce porządkuje system aksjologiczny A. Nowickiego. Jest to koncepcja godności człowieka oparta na wartościowaniu ludzi w zależności od twórczego wkładu w kulturę. Najwyższą wartością są doskonałe dzieła ludzkie. Tworzenie tych dzieł nadaje życiu ludzkiemu sens i godność. Tą koncepcję „człowieka w świecie dzieł" przezwycięża odwieczny spór o naturę wartości, dostrzegając podmiotowe i przedmiotowe ich uwikłanie, odnajdując realne źródło wartości w twórczej działalności człowieka. Można więc aksjologię A. Nowickiego określić jako antropo- i kulurocentryczną mając na względzie jej policentryczną budowę. ^{[ 56 ]}

Jednym z kłopotliwszych problemów filozofii człowieka jest postawione przez Dantego pytanie: Come l’om s'eterna? (w jaki sposób człowiek może trwać wiecznie?), żeby jego życie nie było tak jak u Hobbesa „samotne, biedne, bez słońca, zwierzęce i krótkie". Człowiek lęka się przemijania. Poszukuje sensu swego istnienia i umocnienia swego bytu po śmierci. Religijną odpowiedzią na te potrzeby jest określona eschatologia oparta z reguły na wierze w nieśmiertelność duszy i osiągniecie zbawienia w życiu pozagrobowym. A. Nowicki pośmiertnym losom duszy przeciwstawia ateistyczny ekwiwalent — pośmiertne losy istnienia. Ateistyczną nieśmiertelność ^{[ 57 ]} osiągamy poprzez wkład w kulturę, istnienie w wartościowych, wzbogacających ludzką kulturę dziełach. Jest to motyw wiodący najważniejszej jak dotąd, teoretycznej książki A. Nowickiego Człowiek w świecie dzieł .

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Teoria prawdy w ujęciu marksistowskim Jezus, rewolucjonista?

Zobacz komentarze (2)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word