Islam w Rosji

Przeklęci ! Gdziekolwiek się znajdują zostaną schwytani i zabici bez litości
Koran — Sura XXIII/61
Wierzymy w eksport rewolucji islamskiej
Szejk Mohammed H.Fadlallah (libański Hezbollah)

Islam jest obecny w Europie od niemalże 1300 lat ^{[ 1 ]}. Docierał do Europy z dwóch stron ^{[ 2 ]} — poprzez Iberię od zachodu oraz z Azji Centralnej i od stepów wschodnioeuropejskich na wschodzie Starego Kontynentu. Nad Wołgą i Kamą osiedleni tam Bułgarzy Kamscy (Nadwołżańscy) stworzyli w końcu I tysiąclecia państwo gdzie panującą religią stał się islam. W XII w. ulegli jednak nawale mongolskiej. Na gruzach ich państwa powstała najpierw tzw. Złota Orda, a później — w wyniku walk wewnętrznych i rozpadu — szereg chanatów, m.in. astrachański, kazański czy syberyjski. Tak zaczyna się historia islamu na terenach współczesnej Rosji ^{[ 3 ]}.

Bezsprzecznie obecność muzułmanów na tych obszarach i przez to ich wkład w rozwój cywilizacyjno-kulturowy Wschodu Europy jest olbrzymi. Islam bowiem jest tu jakby „odwieczny". Można stwierdzić, iż religia Proroka Mahometa to integralna część cywilizacji prawosławnej, której centrum od chwili upadku Konstantynopola (1453) pozostaje Rosja (S.Huntington). Koegzystencja tych dwóch wielkich religii przebiegała różnie — prześladowania (ze strony władzy), które były częstsze, przeplatały się jednak z okresami wzajemnego znoszenia się i tolerancji. Ale to wzajemne, wielowiekowe współistnienie na pewno miało i ma wpływ na dzisiejszą twarz obu wyznań — zwłaszcza islamu wschodnioeuropejskiego (trochę inaczej ma się sprawa z Kaukazem, ale to też wpływ historii, zagadnień społecznych i politycznych, nawet etniczno-rasowych)

Wyznawcy religii Proroka Mahometa są rozsiani dziś na terenie całej Federacji Rosyjskiej. Szacuje się, że jest ich ponad 20 milionów (niektóre źródła podają liczbę25-28 mln) ^{[ 4 ]}. Na terytorium Rosji można wyróżnić trzy wielkie skupiska muzułmanów. Są to: aglomeracja Moskwy (rejon gdzie islam jest wyznaniem absolutnie napływowym głównie z terenów b. ZSRR, często nie wchodzących dziś w skład Federacji Rosyjskiej - dopiero współcześnie następują tu konwersje rodowitych Rosjan na religię Mahometa), rejon środkowo-dolnej Wołgi i jej dopływów oraz północny Kaukaz. Powołże i Kaukaz to tereny gdzie islam można uznać absolutnie za wyznanie autochtoniczne.

Trzeba tu zaznaczyć, iż aglomeracja moskiewska (ponad 15 mln mieszkańców) jest aktualnie — nie licząc Istambułu — największym skupiskiem muzułmanów wśród miast Europy (jest to — w zależności od danych — od 2,3 do nawet 3,5 mln ludzi). Głównie są to Czeczeni — największe skupisko tej narodowości — oraz inni reprezentanci narodów Kaukazu, a także Azerowie, przedstawiciele republik środkowo-azjatyckich (Kazachstan, Kirgistan, Turkmenistan, Tadżykistan i Uzbekistan) i Afgańczycy.

Rejon szeroko pojętego Powołża — przedpole Uralu Środkowego oraz obszar między środkowym i dolnym biegiem Wołgi a Morzem Kaspijskim — to przede wszystkim republiki zamieszkałe od wieków przez Bułgarów Kamskich, Tatarów, Baszkirów, Czuwaszów, Maryjczyków, Mordwinów, Czeremisów, Kałmuków, a nade wszystko - Rosjan (przynajmniej od XVI wieku — zdobycie przez Iwana IV Groźnego Kazania w 1552). Mozaika religii — prawosławni Rosjanie i Czuwasze, muzułmanie - Baszkirzy, Czeremisi i Tatarzy oraz wyznawcy buddyzmu — Kałmucy (niewielkie grupy etniczne praktykują także szamanizm) sprzyjały w miarę zgodnej koegzystencji na przestrzeni wieków ^{[ 5 ]}. Po upadku ZSRR następuje intensywny wzrost zainteresowania religią — zwłaszcza obserwuje się to w islamie (tu renesans to studiowanie teologii, otwieranie i napływ uczniów do medres, masowy import z krajów arabskich Koranu, później na fali pieriestrojki i głosnost'i dozwolono druk zarówno Koranu jak i i innej, religijnie zorientowanej literatury islamskiej w samym ZSRR i w Rosji — po 1991 r.) np. odbudowa meczetów — dało się zaobserwować już w końcu lat 80-tych XX wieku.

Trzeba zaznaczyć, iż Tatarzy i Baszkirzy oraz inne, mniejsze wspólnoty etniczne wyznające religię Proroka Mahometa a żyjące w dwóch republikach federacyjnych leżących nad środkową Wołgą — Tatarstanie i Baszkirii (oraz na terenach przyległych) — praktykują zazwyczaj islam sunnicki z uwzględnieniem zasad tzw. naqszbandiji ^{[ 6 ]}.

Tatarstan to federacyjna republika o największej (obok Czeczenii) autonomii w ramach Federacji Rosyjskiej. Podstawową grupą narodowościową są Tatarzy (48 % ludności czyli ok. 2 mln) ^{[ 7 ]}. Zresztą w skali całej Rosji naród tatarski jest drugą liczebnie — po Rosjanach wspólnotą Federacji (ok. 7 mln, co stanowi ok. 4,8 %). Z tego tytułu pojawiają się m.in. głosy (np. podczas demonstracji Tatarów w Niżnym Nowgorodzie w 2005 r.) środowisk nacjonalistycznych i fundamentalistycznych aby vice-prezydentem Rosji był a priori Tatar. Zupełnie skrajne islamistycznie zorientowane, grupy (nieliczne do tej pory wśród Tatarów nadwołżańskich) opowiadają się za walką zbrojną z chrześcijaństwem w ramach ogólnoświatowego dżihadu ( członkowie tych grup uczestniczą w wojnie partyzanckiej na Kaukazie licząc ją jako starcie islamu z Zachodem — ten proceder jest wg takiego stanowiska wojną z cywilizacją „białego człowieka" i „chrześcijanina" do której zaliczają Rosję) ^{[ 8 ]}.

Jak wspomniano Tatarzy praktykują przeważnie islam sunnicki, z silnym przywiązaniem do narodowej tradycji (mimo wielowiekowej presji ze strony prawosławia — zwłaszcza w niektórych okresach władzy carów — oraz rządów KPZR) ^{[ 9 ]}. Islam jest tu związany z językiem, tradycją i specyficzną, lokalną kulturą. Kazań — miasto nad Wołgą, ponad 1,3 mln. mieszkańców, stolica Tatarstanu, centralny ośrodek cywilizacyjno-kulturowy „Tatarii" — posiada jeden z największych w Europie meczetów — poza Istambułem; znany z historii, sławny wielkością i znaczeniem intelektualnym (medresa, muzeum, biblioteka, siedziba muftiego itd.), a zburzony przez Rosjan po zdobyciu Kazania przez Iwana IV Groźnego, Kul-Szarif (odbudowany po 1991 roku na kazańskim Kremlu). W Kazaniu otwarto także pierwszy w Rosji (1998) Islamski Uniwersytet Państwowy (za pieniądze z Arabii Saudyjskiej), funkcjonuje również Tatarska Akademia Zarządzania, na obu uczelniach językiem wykładowym jest tatarski (równoprawny język urzędowy na terenie Tatarstanu — obok rosyjskiego), znajdują się 3 medresy i liczne muzułmańskie szkoły średnie.

Kazań z racji swej wielkości, roli kulturowo-cywilizacyjnej, położenia oraz zaplecza gospodarczo-intelektualnego Tatarstanu (i diaspory ludów tatarskiego pochodzenia na obszarze poradzieckim) uchodzi nie bez racji za „trzecią stolicę Rosji" (po Moskwie i St. Petersburgu).

Dwujęzyczność napisów oraz billboardów nie wystarcza Tatarom — Konstytucja Tatarstanu (z 6.11.1992) ustalała, iż przejście z tzw. „grażdanki" na alfabet łaciński w języku tatarskim (co miało miejsce przed Rewolucją Październikową) winno nastąpić do roku 2011 (także ustawa Parlamentu Tatarstanu z dn. 15.09.1999 mówi o tej dacie). W tej materii istnieją liczne i narastające systematycznie napięcia między Kazaniem, a Moskwą. Przy tej okazji środowiska nacjonalistyczne wysuwają postulaty, aby tatarski został uznany jako urzędowy język na całym terytorium Federacji Rosyjskiej — argumentują to tym, że językiem tatarskim i dialektami pochodnymi posługuje się wiele wspólnot etnicznych, zwłaszcza na Syberii. Jednak „ulica" Kazania i większych miast Tatarstanu mówi po rosyjsku. Złożoność etniczna, religijna, społeczna i kulturowa ma swoje uniwersalne prawa.

Dla właściwego oglądu kazańskiej rzeczywistości należy dodać, że w mieście istnieją — oprócz soboru i cerkwi (prawosławnych) — spora synagoga (7 tys. wyznawców judaizmu), kaplice katolickie (dla kilkuset wyznawców), świątynia staroobrzędowców oraz liczne zbory protestanckie. Czyli pełna multi-religijność i wielokulturowość.

[ 2 ] W wiekach późniejszych infiltracja i nacisk islamu (polityczny, kulturowy, religijny itd.) na chrześcijańską Europę postępował także poprzez Sycylię i południową Italię (Berbero-maurowie z rejonów dzisiejszej Tunezji i Algierii), a po zdobyciu Konstantynopola (przez Turków Osmańskich) również poprzez Bałkany.

[ 3 ] Warto jest wspomnieć, że istniejące od VII w. państwo Chazarów (tzw. kaganat) w dolnym biegu rzek: Dniepru, Donu i Wołgi, ze stolicą Itil w delcie tej ostatniej - mimo panującego w nim judaizmu było niesłychanie tolerancyjnym tworem polityczno-społeczno-narodowościowym. Pewnym jest, że islam przenikał na te tereny od VIII w poprzez Kaukaz - co związane było z podbojami Arabów na Bliskim Wschodzie.

[ 5 ] Na południu Powołża, w Republice Mordwińskiej żyjące narodowości i wspólnoty etniczne (jest to w zasadzie zespół wspólnot lub narodowości klasyfikowany wg kryterium językowego) praktykowały w przeszłości szamanizm. Obecnie większość tzw. Mordwinów wyznaje prawosławie i posługuje się językiem rosyjskim. Islam to wyznanie mieszkających tu Tatarów, Baszkirów i Czeremisów.

[ 6 ] Naqszbandija — bractwo, droga (tarik), sposób interpretacji prawa islamskiego oraz odniesienie do tradycji, konserwatywnej proweniencji, jedno z najbardziej rozpowszechnionych na świecie (wśród muzułmanów); dotyczy zarówno sunnitów jak i szyitów (Z.Landowski, Islam: nurty, odłamy, sekty, Warszawa 2008 — klasyfikuje je jako "sunnickie bractwo sufickie" s. 157).

[ 7 ] Rosjanie stanowią 43 % ludności Tatarstanu. Stosunek procentowy islamu do prawosławia w republice jest wyrównany i wynosi po 35 % ogółu wiernych.

[ 8 ] W tym miejscu wypada także dodać, że podstawą poborowych żołnierzy w Armii Rosyjskiej są właśnie .… rosyjscy muzułmanie (procentowa nad-reprezentacja tych środowisk w armii). Jest to paradoks wojny na Kaukazie, że rosyjskie siły interwencyjne — zarówno w I jak i II wojnie czeczeńskiej — składały się w dużej części z muzułmanów. Różnice wewnątrz religijne, w interpretacji Koranu czy historii, stosunek do tradycji itd. są wystarczającymi powodami dla tej sytuacji (dotyczy to nie tylko Rosji, ale całej ummy) — współcześnie i w minionej historii.

[ 9 ] W okresie prześladowań — zwłaszcza w czasach stalinowskich — Tatarzy nadwołżańscy kultywowali swą wiarę religijną w ramach pół-tajnych i tajnych bractw islamskich (często bliższych tradycji sufizmu niż klasycznym wymogom sunny). Niezwykle kompatybilnym okazało się w tym wypadku znane z historii islamu znaczenie i praktyka tzw. takkiji — koncepcji religijnej bractw sufickich zezwalającej na ukrywanie swej przynależności religijnej w razie zagrożenia życia wiernego. Klasyczny sunnizm nie dozwala takich odstępstw.