Komentarz do wyroku Wielkiej Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Lautsi i inni v. Włochy (Skarga nr 30814/06)

Orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPCz) z 18 marca 2011 r. stanowiło konsekwencję wniosku rządu włoskiego z 28 stycznia 2011 r. o przekazanie do Wielkiej Izby tegoż Trybunału sprawy rozstrzygniętej przez ten organ w pierwszej instancji wyrokiem z 3 listopada 2009 r. ^{[ 2 ]} Wówczas ETPCz, rozpatrując skargę Soile Lautsi przeciwko Republice Włoskiej, stwierdził naruszenie art. 2 Protokołu 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (EKPCz) rozpatrywanego razem z art. 9 EKPCz. ^{[ 3 ]} Naruszenie wspomnianych postanowień stwierdzono w kontekście obligatoryjnej obecności krucyfiksów w salach szkolnych szkoły państwowej, do której uczęszczali synowie skarżącej. Następstwem kontrowersji wywołanych przez werdykt ETPCz z 2009 r. stała się interwencja w procedurze pisemnej kilku organizacji pozarządowych — zajmujących się problematyką praw człowieka, a także mających charakter wyznaniowy — oraz szeregu podmiotów politycznych — trzydziestu trzech członków Parlamentu Europejskiego i rządów dziesięciu państw ^{[ 4 ]}. Większość z tych rządów otrzymała zezwolenie na wspólną interwencję w procedurze ustnej.

Wielka Izba ETPCz w wyroku z 18 marca 2011 r. w istocie rzeczy skasowała wyrok z 3 listopada 2009 r., stwierdziła bowiem stosunkiem głosów 15 do 2, że nie nastąpiło naruszenie art. 2 Protokołu 1 i że z art. 9 EKPCz nie wynika jakakolwiek odrębna kwestia. Stwierdzono także jednogłośnie, że nie ma powodu do rozpatrywania skargi w świetle art. 14 EKPCz. Zdania odrębne popierające wyrok zgłosili sędziowie: Christos Rozakis (Grecja), Givanni Bonello (Malta) oraz Ann Power (Irlandia). Do zdania odrębnego sędziego Rozakisa przyłączyła się natomiast sędzia Nina Vajić (Chorwacja). Zdanie odrębne sprzeciwiające się wyrokowi złożył sędzia Giorgo Malinverni (Szwajcaria), a przyłączyła się do niego sędzia Zdravka Kalaydijeva (Bułgaria). Porównanie stanowiska sędziów ETPCz w sprawie Lausi prezentowanego zarówno przy rozpatrzeniu tej sprawy w pierwszej instancji jak i przez Wielką Izbę wskazuje na wyraźny podział wśród członków rzeczonego organu w sprawie zgodności obligatoryjnej ekspozycji symbolu religijnego w szkole publicznej ze swobodą jednostki w sprawach wyznaniowych.

Szereg konstatacji i wniosków zawartych w ocenie Trybunału zasługuje na polemikę, co w konsekwencji wyklucza aprobatę finalnego werdyktu Wielkiej Izby. Nie jest to jednak tożsame z kompleksową negacją wyroku z 18 marca 2011 r. W szczególności godne aprobaty z punku widzenia ochrony przekonań w sprawach religijnych osób niewierzących jest stanowisko, że poglądy zwolenników sekularyzmu muszą być uznane za „przekonania filozoficzne" w rozumieniu zdania drugiego Artykułu 2 Protokołu nr 1, o ile zasługują one na „szacunek w społeczeństwie demokratycznym", nie naruszają ludzkiej godności i nie stoją w sprzeczności z podstawowym prawem dziecka do nauki (§ 58). Stwarza to realną perspektywę ochrony tego rodzaju przekonań na podstawie art. 9 EKPCz. Nie oznacza wszakże, iż Trybunał w komentowanym orzeczeniu zrównał przekonania religijne i sekularyzm w zakresie ochrony prawnej. Ochrona tych ostatnich została uzależniona od spełnienia dodatkowych szeregu kryteriów. Orzecznictwo strasburskie wciąż pozostaje odległe od zapewnienia na jednakowych zasadach wolności zarówno wierzącym jak i wyznawcom światopoglądu niefideistycznego ^{[ 5 ]}. Trudno także polemizować z konstatacją, że państwa odpowiadają za zapewnienie, w sposób neutralny i bezstronny, możliwości praktykowania różnych religii, wyznań i przekonań, a rola państwa polega na wspieraniu utrzymania porządku publicznego, harmonii wyznaniowej i tolerancji w społeczeństwie demokratycznym §60). W żadnym wypadku nie można jednak tego stanowiska interpretować, jako afirmacji interpretowanej kompleksowo i konsekwentnie zasady neutralności światopoglądowej państwa. Można natomiast interpretować powyższe stwierdzenie jako przejaw uznania przez Wielką Izbę ETPCz nadrzędności wartości kolektywnych, zwłaszcza takich jak porządek publiczny, harmonia wyznaniowa (pokój w sprawach konfesyjnych) czy tolerancja wyznaniowa w społeczeństwie, nad indywidualnymi priorytetami jednostki w dziedzinie wolności myśli, sumienia i wyznania.

W sumie zdaje się to świadczyć o ostrożności i przyjęciu przez Wielką Izbę postawy wycofania w rozstrzyganiu kontrowersyjnej kwestii wyznaniowej wynikłej ze skargi Soile Lautsi. Wskazuje na to akcentowanie przez ETPCz, że państwa-strony EKPCz dysponują szerokim marginesem swobody oceny doboru metod zapewnienia przestrzegania Konwencji, uwzględniającym potrzeby i zasoby społeczności i jednostek (§ 61). W szczególności Trybunał uznał, że w granicach swobody oceny pozwanego państwa mieści się prawo do decydowania o kultywowaniu bądź nie kultywowaniu określonej tradycji (§ 68). Wreszcie skonstatował, iż decyzja o tym, czy krucyfiksy powinny być umieszczane w salach lekcyjnych szkół państwowych czy też nie, mieści się co do zasady w granicach marginesu swobody oceny pozwanego państwa (§ 70). W tym kontekście zasadny jest postulat wyrażony w zdaniu odrębnym sprzeciwiającym się wyrokowi, że doktryna marginesu swobody nie powinna w żadnym stopniu zwalniać Trybunału z obowiązku wykonywania funkcji powierzonej mu na mocy art. 19 EKPCz, tzn. zapewniania przestrzegania zobowiązań przyjętych przez Wysokie Układające się Strony oraz wynikających z Konwencji i jej protokołów (§ 1). Nie przekonujące jest odwołanie się do doktryny marginesu swobody oceny przede wszystkim ze względu na brak jakiegokolwiek europejskiego konsensu (§ 70). W związku z tym należy wytknąć Wielkiej Izbie ETPC błędne stwierdzenie, jakoby w Polsce wprost nakazane było eksponowanie symboli religijnych w szkołach państwowych ^{[ 6 ]}. W sumie kompleksowa analiza wyroku Wielkiej Izby prowadzi do wniosku, że nosi on cechy déni de justice.

Stanowisko ETPCz można tłumaczyć obawą przed utratą legitymizacji ze strony państw członkowskich Rady Europy, względnie ich społeczeństw. Wyrok wydany 3 listopada 2009 r. spotkał się z krytyką nie tylko ze strony wpływowych instytucji wyznaniowych, ale także instytucji politycznych niektórych państw. Poddawano w wątpliwość mandat sędziów Trybunału o ferowania wyroków „głęboko" wkraczających w sferę religijno-światopoglądową. Interwencję w ramach postępowania przed Wielką Izbą rządów aż dziesięciu państwa oraz trzydziestu trzech członków Parlamentu Europejskiego zapewne należy interpretować jako formę presji na ETPCz. Sędziów Trybunału wybiera Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy z pośród potrójnej liczby kandydatów przedstawionych przez rządy właściwych państw członkowskich tej organizacji. Wszystkie interweniujące rządy zajęły, generalnie rzecz ujmując, stanowisko negatywne wobec skargi Soile Lautsi (zob. §§ 47, 48 i 49). Należy podkreślić, że większość państw, których rządy podjęły się interwencji, to państwa o charakterze wyznaniowym z formalnego punku widzenia. Szereg z pośród nich, jak Rosja, Bułgaria czy Grecja, należy do grona państw często, czy wręcz najczęściej, skazywanych w ostatnich latach przez ETPCz za naruszenia art. 9 EKPCz, gwarantującego wolność myśli, sumienia i wyznania ^{[ 7 ]}. Treść wystąpienia większości ze wspomnianych rządów ^{[ 8 ]} wskazuje, że w Europie wciąż jest żywotna zasada cuius regio, eius religio, wciąż funkcjonują negatywne stereotypy nakazujące łączyć wyznanie z narodowością. Stwarzają one realne niebezpieczeństwo faktycznego wykluczenia części obywateli z grona pełnoprawnych członków wspólnoty politycznej. Z perspektywy indywidualnej grożą mentalną alienacją jednostki ze społeczeństwa, czy wręcz jej stygmatyzacją. Zdaniem rządów wymienionych państw krzyż jest równocześnie symbolem narodowym i religijnym, będąc częstokroć elementem symboliki państwowej. Obecność symboli religijnych w przestrzeni publicznej, jest ich zdaniem jakoby, powszechnie akceptowana przez świeckie społeczeństwa jako część ich tożsamości narodowej. Państwa nie powinny być zmuszane do wyzbywania się części ich tożsamości kulturowej wyłącznie ze względu na ich religijne źródła (por. § 47). Interweniujące rządy dokonały zatem bezpodstawnego rozszerzenia istoty spory z kwestii obowiązkowej ekspozycji symboli religijnych w szkołach państwowych, w których edukacja jest obowiązkowa, w ogóle na zagadnienie obecności symboli religijnych w sferze publicznej. Stanowisko wspomnianych rządów świadczy o instrumentalizacji religii, polegającej na charakterystycznym dla państw wyznaniowych przypisywaniu religii, w tym przypadku symbolom religijnym, funkcji pozareligijnych — kulturotwórczej, czy integracyjnej ^{[ 9 ]}. Stanowisko większości wspomnianych rządów jest zrozumiałe z punktu widzenia trudnych, niekiedy wręcz tragicznych, doświadczeń historycznych narodów zamieszkujących właściwe państwa. Jest jednak nie do pogodzenia z koncepcją indywidualnych wolności i praw człowieka, a przy tym — w świetle współczesnej sytuacji politycznej w Europie — anachroniczne. Interweniujące rządy zupełnie abstrahowały przy tym o tych doświadczeń historycznych, które każą w religii upatrywać czynnik antagonizujący wręcz katalizator krwawych konfliktów o podłożu wyznaniowym, czy etnicznym na Starym Kontynencie. Owe konflikty oraz doznane w ich wyniku dotkliwe cierpienia są głęboko wpisane w świadomość szeregu społeczeństw europejskich, a szczególnie w świadomość mniejszości konfesyjnych. To także jest obok symboli dominujących wyznań, element tożsamości, mieszkańców Europy.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Zabobony a prawa człowieka O dwóch Kościołach i jednym nieśmiałym księdzu

Zobacz komentarze (5)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Liczba tekstów na portalu: 47  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: Państwo laickie w świetle dorobku współczesnego konstytucjonalizmu europejskiego