Środki karne, we wcześniejszych regulacjach kodeksowych nazywane karami dodatkowymi pojawiły się w regulacjach karnych z początkiem XIX wieku, kiedy to dążono do ograniczenia władzy sędziowskiej i ujęcia jej w ściśle określone ramy. W odniesieniu do wymiaru kar oznaczało to konieczność przyjęcia w ustawie wszelkiego rodzaju dolegliwości związanych z represją karną. Następowało to poprzez określenie w ustawie tzw. skutków skazania, które były związane z poszczególnymi karami czy kategoriami czynów. Skutki dotyczyły przede wszystkim czci, majątku, wolności oraz innych praw jednostki. Stosowano je niejako automatycznie z mocy ustawy. Wraz z wykształceniem się tendencji do indywidualizacji kary i dążeniem do przyznania sędziemu większej swobody w doborze środków reakcji karnej, pojawiła się idea zastępowania instytucji skutków skazania przez kary dodatkowe orzekane obok kar zasadniczych. 

W rezultacie w ramach systematyki kar wykształcił się podział kar na kary zasadnicze oraz kary dodatkowe. Pierwsze z wymienionych uchodziły za podstawową formę reakcji karnej i mogły być orzekane w sposób samoistny, drugie z kolei miały charakter uzupełniający. Traktowano je jako dodatek do kar zasadniczych i nie miały samodzielnego bytu. 

W kodeksie karnym z 1932 roku występował podział na kary zasadnicze oraz dodatkowe. Katalog kar dodatkowych prezentował się w sposób następujący: 

(1) utrata praw publicznych; 
(2) utrata obywatelskich praw honorowych; 
(3) utrata prawa wykonywania zawodu; 
(4) utrata praw rodzicielskich lub opiekuńczych; 
(5) przepadek przedmiotów i narzędzi; 
(6) ogłoszenie wyroku w pismach.

W literaturze przedmiotu uznawano, że rozróżnienie kar na kary zasadnicze i kary dodatkowe ma znaczenie czysto formalne i nie dotyka niejako ich istoty. 
Podkreślano, że kategoryzacja kar jest zależna przede wszystkim od decyzji ustawodawcy, który w różnych ustawach albo też w tej samej ustawie może uznać daną dolegliwość raz jako karę zasadniczą, innym razem jako karę dodatkową czy też skutek zarządzenia sądu. Równocześnie podkreślano fakt, że pomimo tego, iż w karach dodatkowych występuje element dolegliwości, to jednak istotnym ich zadaniem jest również zabezpieczenie społeczeństwa przed przestępczością. Toteż kary dodatkowe mogły występować w charakterze środków zabezpieczających, jeżeli zachodziła potrzeba ochrony społeczeństwa na przyszłość.

Katalog kar dodatkowych był wyczerpujący i KK nie znał innych kar dodatkowych. W doktrynie kary dodatkowe klasyfikowano według dobra prawnego, którego dotyczyły. Wyróżniano kary dodatkowe na czci, do których zaliczono kary polegające na wszelkiego rodzaju utracie praw, a także ogłoszenie wyroku w pismach oraz karę dodatkową na majątku w postaci przepadku przedmiotów majątkowych i narzędzi popełnienia przestępstwa. 

Regulacja kodeksowa z 1969 roku utrzymała w mocy podział na kary zasadnicze oraz kary dodatkowe. Katalog kar dodatkowych prezentował się w sposób następujący ^{[ 1 ]}:

(1) utrata praw publicznych, 
(2) pozbawienie praw rodzicielskich lub opiekuńczych, 
(3) zakaz zajmowania określonych stanowisk, wykonywania określonego zawodu, 
lub prowadzenia określonej działalności, 
(4) zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych, 
(5) konfiskata mienia, 
(6) przepadek rzeczy, 
(7) podanie wyroku do publicznej wiadomości w szczególny sposób.

Zestawienie kar dodatkowych przyjętych przez K.K. z 1969 pokazuje, że regulacja ta wprowadziła w katalogu tych kar dwie nowe, dotychczas nie znane regulacjom karnym instytucje, a mianowicie: zakaz zajmowania określonych stanowisk oraz zakaz prowadzenia określonej działalności. Ponadto do norm kodeksowych zostały podniesione przepisy odnoszące się do konfiskaty mienia oraz zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych, regulowane wcześniej w ustawach szczegółowych. 

Ze względu na różnorodny charakter kar dodatkowych, środki te w doktrynie klasyfikowano według różnych kryteriów. Dzieląc kary dodatkowe według charakteru pełnionej funkcji wyróżnić można było kary: 

(1) o przeważającym charakterze represyjnym — pozbawienie praw publicznych,
(2) o przeważającym charakterze prewencyjnym — zakaz zajmowania określonych stanowisk, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności oraz zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych;
(3) o charakterze mieszanym, w którym przeplatał się element represji oraz prewencji — pozbawienie praw rodzicielskich lub opiekuńczych, przepadek rzeczy oraz podanie wyroku do publicznej wiadomości. ^{[ 2 ]}

Kodeks karny przewidywał, że kary dodatkowe z reguły orzeka się fakultatywnie. Obligatoryjne ich orzeczenie miało miejsce wówczas, gdy ustawa wyraźnie tak stanowiła. Sąd miał prawo odstąpić od orzeczenia kary dodatkowej, jeżeli zachodziły warunki do zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary. Przedstawione powyżej kary dodatkowe można było orzekać w kumulacji.

Oznacza to, że sąd miał prawo orzec jednocześnie dwie lub więcej kar dodatkowych, jeżeli wystąpiły warunki kodeksowe uzasadniające orzeczenie tych kar oraz jeżeli było to uzasadnione okolicznościami sprawy. Kodeks karny z 1969 roku umożliwiał ponadto wymierzanie kar dodatkowych nie tylko obok kary zasadniczej, ale również zamiast kary zasadniczej, a także jako środek zabezpieczający. W uzasadnieniu do projektu tego kodeksu podkreślano, iż rola kar dodatkowych ulegnie wzmocnieniu w momencie uznania możliwości ich wymierzania samoistnego w wypadkach przestępstw mniejszej wagi.

Możliwość orzeczenia kar dodatkowych samoistnie, tj. zamiast kary zasadniczej kodeks przewidywał w ramach instytucji poprzestania na orzeczeniu kary dodatkowej. Samoistnie mogły być orzekane następujące kary: pozbawienie praw rodzicielskich lub opiekuńczych, zakaz zajmowania określonych stanowisk, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności, zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych oraz przepadek rzeczy. ^{[ 3 ]}.

Zakres orzeczenia kar dodatkowych na podstawie art. 55 KK z 1969 roku ograniczony został do wypadków przedstawionych w art. 54 § 1 KK w brzmieniu pierwotnym oraz do przestępstw zagrożonych alternatywnie karą ograniczenia wolności albo karą grzywny. Samoistne orzeczenie kary dodatkowej było możliwe wówczas, gdy istniały ustawowe przesłanki orzeczenia danej kary dodatkowej oraz gdy cele kary zostały osiągnięte.

Należy dodać, iż przepis art. 54 § 1 KK od początku wzbudzał wiele wątpliwości interpretacyjnych, zwłaszcza na tle warunku koniecznego dla zastosowania art. 54 KK w postaci zagrożenia przestępstwa karą pozbawienia wolności. Samoistne orzeczenie kary dodatkowej było możliwe na podstawie art. 56 KK w ramach instytucji odstąpienia od wymierzenia kary. Jednakże jej zastosowanie zostało zawężone jedynie do wypadków, które określono w treści ustawy. Odstąpienie od wymierzenia kary mogło dotyczyć albo kary zasadniczej i dodatkowej, albo jedynie kary zasadniczej z orzeczeniem kary dodatkowej, jeżeli ponadto zachodziły warunki orzeczenia kary dodatkowej określonego rodzaju. 

Warto wspomnieć, iż niektóre kary dodatkowe, ze względu na zapobiegawczy charakter mogły być również orzekane tytułem środka zabezpieczającego, gdy nie dochodziło do skazania sprawcy czynu zabronionego. Do katalogu tych praw zaliczano następujące kary: pozbawienie praw rodzicielskich lub opiekuńczych, zakaz zajmowania określonych stanowisk, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności, zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych lub innych pojazdów oraz przepadek rzeczy. 

W obowiązującym kodeksie karnym z 1997 roku występujące uprzednio kary dodatkowe zastąpiono nazwą środki karne oraz rozbudowano ich katalog.
W uzasadnieniu rządowego projektu kodeksu karnego wskazywano, że środki karne tracą niekiedy swój ściśle penalny charakter, spełniając także funkcję kompensacyjną (np. naprawienie szkody). Jednakże nie zawsze celem twórców kodyfikacji karnych jest zwiększenie represyjności kary.

Taki pogląd znajduje akceptację przedstawicieli doktryny. Środki karne nie służą tylko zwiększeniu dolegliwości kary. W wypadku takich środków jak np. świadczenie pieniężne, nawiązka czy obowiązek naprawienia szkody na czoło wysuwa się ich funkcja kompensacyjna. Nie oznacza to jednak, że są one całkowicie pozbawione funkcji represyjnej czy prewencyjnej. Funkcję zarówno kompensacyjną, jak i represyjną może pełnić także przepadek. ^{[ 4 ]}.

Środki karne mają za zadanie spełnienie także roli prewencyjnej, podobnie jak kary. Nie ulega wątpliwości, że przedstawiony w kodeksie karnym z 1997 katalog środków karnych, w przeciwieństwie do kar dodatkowych z regulacji kodeksowej z 1969 roku, w większym zakresie uwzględnia konieczność realizacji przez prawo funkcji kompensacyjnej. Kolejną różnicą jest charakter kar dodatkowych, nazywanych obecnie środkami karnymi, które mają mieć jak wskazuje ich nazwa, drugorzędną, akcesoryjną rolę do spełnienia w stosunku do kar zasadniczych, chociaż ich dolegliwość dorównuje niekiedy karze klasycznej, a niekiedy nawet ją przekracza.

Obecnie obowiązujący kodeks karny wyróżnia następujące środki karne: 

(1) pozbawienie praw publicznych, 
(2) zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu, 
(3) zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi, 
(4) zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej, 
(5) obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz 
opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu, 
(6) zakaz wstępu na imprezę masową, 
(7) zakaz prowadzenia pojazdów, 
(8) zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych; 
(9) przepadek, 
(10) obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienie za krzywdę, 
(11) nawiązkę, 
(12) świadczenie pieniężne, 
(13) podanie wyroku do publicznej wiadomości.

Przedstawione powyżej środki karne można klasyfikować według różnego typu kryteriów. Można podzielić je na takie, w których przeważa element represyjny albo prewencyjny. Do środków o przewadze elementu represyjnego zaliczamy pozbawienie praw publicznych i przepadek przedmiotów lub korzyści uzyskanych z popełnienia przestępstwa, natomiast do środków o przewadze elementu prewencyjnego określone w art. 39 ust.2, 2a i 2b zakazy, obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach, przepadek przedmiotów służących do popełnienia przestępstwa oraz podanie wyroku do publicznej wiadomości. Inne środki jak obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, a w pewnym zakresie również nawiązka i świadczenie pieniężne mają z kolei charakter kompensacyjny.

Zobacz komentarze (4)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Mirosław Woroniecki Adwokat, specjalista prawa gospodarczego, cywilnego i prawa karnego gospodarczego, historyk doktryn politycznych i prawnych, doradca organizacji pozarządowych. Przewodniczący Rady Stowarzyszenia Dom Wszystkich Polska  Liczba tekstów na portalu: 52  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: Dwie lewice