1. Wprowadzenie

Minęło już ponad 20 lat od przemian ustrojowych w Polsce. Coraz częściej, szczególnie w mediach, z okazji różnorodnych rocznic, próbuje się dokonywać doraźnych podsumowań. Często zdarzają się różnego rodzaju mniej lub bardziej wnikliwe refleksje, uogólnienia, a także recenzje. Niestety, generalnie ujmując problem, ten nurt refleksyjno-wspomnieniowo-podsumowujący, omija zagadnienia dotyczące nauki, a w szczególności nauk o Ziemi. Ciągle przeprowadzane zmiany o charakterze organizacyjno-strukturalnym, zmiany dotyczące finansowania badań, zmiany kryteriów wyceny i oceny geologicznych badań naukowych wprowadzają zamęt, nie tylko na rynku wewnętrznym, ale także nie przyczyniają się do określenia naszej pozycji na naukowej i intelektualnej mapie świata.

Mimo ponad dwudziestoletnich, metodą prób i błędów, starań, ciągle nam jeszcze daleko do wypracowania satysfakcjonujących zasad i norm postępowania w procesie skuteczności badań, przynajmniej w zakresie nauk przyrodniczych i technicznych. Wydaje się, że mimo uciekającego czasu, ciągle jesteśmy u progu przemian, u progu przekształceń, które mogłyby doprowadzić nas do zwiększenia udziału w globalnym, intelektualnym postępie w poznaniu, oszacowaniu, wydobyciu, technologicznym przetworzeniu i wykorzystaniu zasobów przyrody.

Mimo że minęło ponad 20 lat od czasu zasadniczych przemian społeczno-polityczno-ustrojowych w Polsce, ciągle żywimy nadzieję, że będzie lepiej, że sprzężenie zwrotne między nauką a praktyką, a także współdziałanie kapitału państwowego i prywatnego wkrótce zaowocuje solidnymi oraz także spektakularnymi osiągnięciami, które postawią Polskę i Polaków w rzędzie najbardziej prężnie, intelektualnie rozwijających się społeczeństw Europy i świata. Kiedy to może nastąpić ? Trudno wyznaczyć realną perspektywę czasową. Tym bardziej, że minęło już ponad 20 lat, a my wciąż jesteśmy na etapie reorganizacji, modernizacji, pobożnych życzeń i nadziei, że znajdziemy, a może wypracujemy drogę lub drogi do sukcesu na miarę naszych sił i możliwości, a może i oczekiwań?

Warto w tym kontekście zastanowić się nad dotychczasowymi dokonaniami, porównując np. do okresu powojennego czterdziestolecia lub międzywojennego dwudziestolecia. Biorąc pod uwagę 20-letni zakres czasowy spróbujmy przedstawić ważniejsze osiągnięcia geologii okresu międzywojennego. Zakres czasowy tego okresu wyznacza powstanie, po I Wojnie Światowej, po 123-letniej niewoli Państwa Polskiego, zamyka zaś go wybuch II Wojny Światowej.

Wprawdzie cezura czasowa obecnego dwudziestolecia nie jest tak wyraźna, tym niemniej warto przypomnieć sobie okres badań geologicznych w okresie dwudziestolecia międzywojennego, aby porównać wszystkie sukcesy ale także kłopoty, niedostatki i uwarunkowania, które mogły wpłynąć na obraz i tempo tego rozwoju.

Próbując podnieść poziom każdej sfery naszego życia, niezbędna jest refleksja natury historycznej. Przedstawiając rezultaty badań historycznych nad rozwojem geologii w okresie dwudziestolecia międzywojennego autor wyraża nadzieję, że może ono stanowić punkt wyjścia dla bardziej systematycznej i konsekwentnej weryfikacji ocen stanu i roli geologii polskiej w kraju i na świecie w perspektywie dziejowej i współczesnej.

2. Niektóre elementy dorobku geologii polskiej w okresie dwudziestolecia międzywojennego

Dokonania geologii polskiej w omawianym okresie, przy różnych okazjach były już charakteryzowane w wielu publikacjach, które na bieżąco lub z dalszej lub bliższej perspektywy czasowej analizowały i oceniały skuteczność działania geologów. Najczęściej autorami tych opracowań byli wybitni geolodzy tamtych czasów, jak na przykład Karol Bohdanowicz, Jan Czarnocki, Józef Morozewicz, Stefan Czarnocki, czy Stanisław Małkowski. Po drugiej Wojnie Światowej o dorobku nauk geologicznych w okresie międzywojennym pisali m in. Jan Samsonowicz (1947, 1948), Julian Tokarski (1948) i Franciszek Bieda (1948), którzy mieli już bezpośredni udział w pracach geologicznych tego okresu.

W tych i wielu innych pracach, mimo że spotykały się one z różnymi ocenami i dotyczyły różnego zakresu badań, a także różnorodnego zakresu szczegółowości, dosyć kompetentnie podkreślono dorobek nauk geologicznych w latach 1918÷939. Uwzględniono poglądy wielu geologów polskich i zagranicznych na temat postępu badań w latach międzywojennych.

Dokonując pewnego rodzaju ilościowego podsumowania można przypomnieć, że powstało wówczas ponad 3600 publikacji, w tym 60 odrębnych samodzielnych map geologicznych i ponad 600 map i szkiców zamieszczonych w publikacjach. [2, 11].

Warto uświadomić sobie, że około 0,8 % publikacji geologów polskich dotyczyła budowy geologicznej terenów znajdujących się poza ówczesnymi granicami naszego państwa. Z kolei niemal 3,3 % prac polskich geologów wydrukowano w wydawnictwach zagranicznych. Dodać jeszcze można, że niemal 91,7 % publikacji geologów polskich dotyczyło budowy geologicznej ziem polskich. Natomiast około 7,5 % wszystkich rozpatrywanych artykułów powstałych w tym okresie dotyczyło zagadnień natury ogólnej i metodycznej oraz sprawozdawczej i kronikarskiej.

Publikacje odkrywające tajniki budowy geologicznej ziem polskich pisali najczęściej geolodzy pracujący w różnych placówkach w Borysławiu, Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Warszawie i Wilnie. W celu przybliżenia rangi i znaczenia tych 6 ośrodków geologicznych w Polsce w latach 1918÷1939 warto nadmienić, że 1927 roku w Borysławiu czynnych było 5 geologów, których efekty pracy, w postaci publikacji, stanowiły około 7,3 % ogólnego dorobku. Natomiast w Krakowie pracowało 37 geologów dając jedynie 18,6 % publikacji. Z kolei we Lwowie 26 geologów dało około 14,1 % ogólnego dorobku publikacji geologicznych. W Poznaniu 7 geologów dało około 7,8 % wszystkich publikacji rejestrowanych w Polsce. W Warszawie 36 geologów opublikowało 47 % całego dorobku, a w Wilnie 8 geologów dało jedynie 5,2 % ogólnopolskiego dorobku publikacyjnego.

Nadmienić jednak należy, uzupełniając i komentując niejako te wyliczenia, że w Borysławiu działali geolodzy przemysłu naftowego. W Krakowie i Lwowie głównie naukowcy skupieni na uniwersytetach oraz w uczelniach o charakterze politechnicznym (Politechnika Lwowska i Akademia Górnicza).W Poznaniu i w Wilnie geolodzy związani byli z miejscowymi uniwersytetami. Z kolei w Warszawie miejscem zatrudnienia geologów był Państwowy Instytut Geologiczny z pracowniami m.in. w Dąbrowie Górniczej oraz Uniwersytet Warszawski.

Ośrodki badań geologicznych umieszczone na południu Polski (Borysław, Kraków, Lwów) opublikowały około 40,4 % wszystkich pozycji naukowych. Jednak naturalne zróżnicowanie budowy geologicznej ziem polskich na obszar południowy o niewielkiej pokrywie osadów czwartorzędowych i północny o grubszej pokrywie tych osadów, niewątpliwie sprzyjało nasileniu badań geologicznych na południu Polski. W tej sytuacji z około 59,6 % publikacji ośrodków położonych w centralnych i północnych rubieżach II Rzeczpospolitej znaczna ich część dotyczyła terenów południowych.

Powszechnie uważa się, że do najbardziej cennych i praktycznych rezultatów prac geologicznych w okresie międzywojennym można zaliczyć wiele odkryć kopalin użytecznych o znaczeniu przemysłowym. Są to m.in.
— odkryte przez Jana Samsonowicza w 1921 r. złoża hematytów i syderytów, a nieco później pirytów w Rudkach koło Nowej Słupi,
— odkryte przez J. Samsonowicza w 1923 r. złoża fosforytów w okolicy Rachowa,
— odkryte przez tego samego geologa złoża węgla kamiennego w rejonie Sokala,
— odkryte nowe wystąpienia znanych już wcześniej kopalin użytecznych, które w okresie dwudziestolecia międzywojennego stały się przedmiotem eksploatacji (np. barytu, ropy naftowej itp.).

3. Udział Polaków we współpracy międzynarodowej

Ranga i znaczenie polskich geologów w okresie dwudziestolecia międzywojennego była znacząca. Wynikała ona nie tylko z doceniana osiągnięć geologii polskiej w tym okresie ale również z wcześniejszych kontaktów naszych geologów, którzy po uzyskaniu przez Polskę niepodległości wrócili by pracować w kraju. I tak z byłej carskiej Rosji wrócili m.in. światowej już wówczas sławy geolog — Karol Bohdanowicz, a także Stefan Czarnocki i Stanisław Doktorowicz -Hrebnicki. Z kolei z państw zachodnich, głównie z Francji i Szwajcarii wracali geolodzy, którzy na tamtejszych uniwersytetach zdobywali stopnie naukowe, jak np. Bohdan Świderski, Ludwik Horwitz, Mieczysław Limanowski, Ferdynand Rabowski. W okresie międzywojennym odbyło się w Polsce 50 międzynarodowych zjazdów naukowych. Z tej okazji przybyło do Polski około 5000 zagranicznych uczonych (Ruhle 1984). Przedstawiciele nauk o Ziemi zorganizowali 6 międzynarodowych zjazdów. Były to:
1. 1÷7 IX 1925 — I Zjazd Geologicznej Asocjacji Karpackiej,
2. 2÷12 VI 1927 — II Zjazd Słowiańskich geografów i Etnografów,
3. 23÷31 VIII 1934 — XIV Międzynarodowy Kongres Geograficzny,
4. 14÷18 V 1930 — III konferencja Hydrogeologiczna Państw Bałtyckich,
5. 14÷18 VI 1932 — Konferencja Komitetu Geodezyjnego Państw Bałtyckich,
6. 6÷13 VI 1935 — Konferencja Dyrektorów Instytutów Meteorologicznych.

Geolodzy samodzielnie zorganizowali tylko jeden zjazd międzynarodowy, a mianowicie I Zjazd Geologicznej Asocjacji Karpackiej. Został on przygotowany i zorganizowany przez Wydział Naftowo-Solny Państwowego Instytutu Geologicznego i Stację Geologiczną w Borysławiu. Osobami odpowiedzialnymi za całokształt przedsięwzięcia byli m.in. Jan Nowak, Walery Goetel i Konstanty Tołwiński. Podczas zjazdu odbyły się 2 posiedzenia naukowe (we Lwowie i Borysławiu) oraz 9 terenowych wycieczek geologicznych w poszczególne części Karpat, przede wszystkim wschodnich. W zjeździe wzięło udział 67 geologów, w tym 22 gości zagranicznych reprezentujących 10 państw [8]. Organizacja zjazdu i jego poziom naukowy zostało bardzo wysoko ocenione przez zagranicznych uczestników, dla których referowane przez polskich geologów zagadnienia były prawdziwą rewelacją [6]. Dodać jeszcze wypada, że I Zjazd Geologiczny Asocjacji Karpackiej był jednym z pierwszych zjazdów międzynarodowych organizowanych w Polsce, a niewątpliwie pierwszym zjazdem zorganizowanym przez przedstawicieli nauk o Ziemi i nauk biologicznych. [1].

Geolodzy polscy współuczestniczyli także w organizacji II Zjazdu Słowiańskich Geografów i Etnografów. W materiałach zjazdu jako odrębna, książkowa publikacja znalazł się m.in. „Zarys tektoniki Polski" Jana Nowaka.

Polscy geolodzy pomagali także w organizacji XIV Międzynarodowego Zjazdu Geograficznego w 1934 r. Brali również udział w III Konferencji Hydrogeologicznej Państw Bałtyckich.

Zobacz komentarze (1)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word