Skąd się wzięła Ukraina

Od IX wieku tereny położone nad Sanem, Dniestrem, Bugiem i górną Prypecią zajmowały zachodniosłowiańskie plemiona Wiatyczów i Radymiczów. Do takiego wniosku opartego na wnikliwej analizie dostępnych źródeł pisanych, wyników badań archeologicznych i toponomastycznych doszła przeważająca większość historyków tamtego okresu.

Poglądy, że ziemie te były zamieszkałe przez wschodniosłowiańskie plemiona Dulębów, Wołynian czy Chorwatów lub Chrobatów, zdaniem wielu nie odpowiadają prawdzie historycznej [1]. Przed rokiem 981 najstarsza granica polsko-ruska w przybliżeniu odpowiadała granicy między osadnictwem Słowian wschodnich i zachodnich przebiegając po prawej stronie Bugu, od Brześcia na południe, w rejonie grodu Busk tworząc głęboki łuk pomiędzy Styrem i Horyniem i dochodziła do głównego grzbietu karpackiego wododziałem Wereszycy i Gniłej Lipy.

Według najstarszej kroniki kronikarza ruskiego Nestora, Wiatycze i Radymicze mieli pochodzić od Lachów (Polaków) (ot roda lachow) i początkowo zamieszkiwać tereny Mazowsza i Podlasia, co sugeruje ich pochodzenie od plemion zachodniosłowiańskich. Nestor nie zaliczał Lachów do ogólnej nazwy „Słowian" przez którą rozumiał (zgodnie z dzisiejszą terminologią) „Słowian wschodnich". Dla niego Lachowie (Lędzianie) byli to Słowianie polscy (jako odrębna grupa), podobnie traktował Słowian naddunajskich i Słowian morawsko-czeskich, których nie zaliczał do „Słowian", poprzez nazwę którą rozumiał jedynie plemiona „wschodniosłowiańskie". Źródłem mającym tu największą wagę jest zapiska Powieści Dorocznej pod rokiem 981[6]: „Roku 6489 [981]. Poszedł Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich: Przemyśl, Czerwień i inne grody, które do dziś dnia są pod Rusią. Tegoż roku i Wiatyczów zwyciężył i nałożył na nich dań od pługa, jaką i ojciec jego brał." [przyp. red.]

W bliżej nieznanych okolicznościach Wiatycze i Radymicze zostali zmuszeni do opuszczenia swoich siedzib i częściowo przenieśli się daleko na północny-wschód, a ziemie ich zostały objęte osadnictwem Lachów znad Warty i włączone do państwa pierwszych Piastów.

Grodami wiatycko-radymickimi były: Przemyśl, Wołyń, Brześć, Zwienigród oraz Drohiczyn. W przybliżeniu ich osadnictwo obejmowało dwie krainy: południową (późniejsza Ziemia Halicka z Grodami Czerwieńskimi, bardziej górzystą, leżącą u podnóża Karpat) i północną (Wołyń, kraj lasów i bagien). Dokładne określenie obecnie tych obszarów nie jest możliwe, podobnie jak i ustalenie definitywnie jakie terytorium i jakie grody obejmowała nazwa Grodów Czerwieńskioh. Najprawdopodobniej były jednak nimi Przemyśl i Zwienigród. Gród Wołyń istniał natomiast jeszcze w IX wieku u ujścia rzeki Huczwy do Bugu. Najdawniejszy obszar Wołynia obejmował prawdopodobnie w przybliżeniu późniejsze ziemie: Łucką, Włodzimierską, Chełmską i Bełzką.

Od Grodów Czerwieńskich cała południowo-zachodnia Ruś otrzymała nazwę Rusi Czerwonej. Grody Czerwieńskie zdobyte przez ks. kijowskiego Włodzimierza I w 981 r. odzyskane zostały przez Bolesława Chrobrego (992-1025). Stracone za panowania Mieszka II zostały powtórnie w 1069 r. przyłączone do Polski przez Bolesława Śmiałego (1058-1079), który utworzył pierwsze biskupstwo katolickie w Przemyślu. Po katastrofie Bolesława Śmiałego Grody Czerwieńskie ostatecznie przeszły we władanie książąt ruskich z dynastii Rościsławowiczów. Nazwa Rusi Czerwonej obejmowała-odtąd wszystkie ich posiadłości zwane Rusią Halicką, po przeniesieniu stolicy w 1134 r. z Przemyśla do Halicza. Po wygaśnięciu tej dynastii Księstwo Halickie połączone zostało z Księstwem Włodzimierskim otrzymując nazwę Ks. Halicko-Włodzimierskiego, które w 1264 r. rozpadło się na kilka dzielnic. Od tego księstwa pochodzi późniejsza nazwa Galicji i Lodomerii nadana ziemiom zajętym przez Austrię po I rozbiorze.

Ziemia Halicka razem z Grodami Czerwieńskimi sięgała od Karpat do Morza Czarnego i Dunaju, obejmując dolny bieg Prutu, Seretu i Dniestru. Wyróżniała się jakością gleby i bogactwami naturalnymi a szczególnie dużą ilością żup solnych. W wiekach XII i XIII po upadku Kijowa była obszarem najlepiej rozwiniętym ekonomicznie i kulturalnie w centrum naszego kontynentu Znajdując się wprawdzie na uboczu drogi handlowej Dniepr-Ilmen, łączącej Morze Bałtyckie z Morzem Czarnym, lecz sąsiadując z Węgrami i Polską bardzo wcześnie nawiązała stosunki handlowe, polityczne i kulturalne z wieloma krajami.

Ruś Czerwona weszła w skład państwa kijowskiego po raz pierwszy za panowania Jarosława I Mądrego (980-1054), który umierając, zgodnie z panującym wówczas w całej Europie obyczajem podzielił państwo między pięciu synów, Jarosław Mądry był spokrewniony z domami panującymi prawie całej Europy, popierał rozwój kultury i wzmocnienie chrześcijaństwa na Rusi, które zostało wprowadzone w 980 r. przez Jego ojca Włodzimierza Wielkiego. Wzniósł w Kijowie wspaniały sobór św. Zofii i monastyr zwany „Ławrą Peczorską", gdzie powstał słynny ruski latopis Nestora. Utwierdzając swoje panowanie w 1031 r. założył gród Jarosław koło Przemyśla nad Sanem. Próbował też zerwać zależność kościelną od Bizancjum, ustanawiając w 1051 r. metropolitą kijowskim Ilariona.

Po jego śmierci, synowie przystąpili do walki o władzę. Kres bratobójczym wojnom położyć miała dopiero umowa zawarta w Lubeczu pod Kijowem, gdzie w 1097 r. zjechali się potomkowie Jarosława Mądrego, Ruś została podzielona na niezależne księstwa, w których władzę sprawować mieli dziedziczni książęta, spadkobiercy synów Jarosława (ks. kijowskie, ks. czernichowsko-perejasławskie, ks. twersko-pińskie, ks. wołyńskie i ks. halickie). Pierwszymi znanymi książętami halickimi byli prawnukowie Jarosława — Rościsławowicze Wołodar i Wasylko, którzy od Wsiewołoda Jarosławowicza otrzymali dwa miasta: Przemyśl i Trembowlę. Po śmierci ich obu księciem halickim został syn Wołodara — Władymirko (1124-1153), który uczynił stolicą księstwa Halicz nad Dniestrem, przenosząc ją tam w 1134 r. z Przemyśla. Władymirko poważnie wzmocnił znaczenie władzy książęcej, tłumiąc okrutnie bunt bojarów oraz zwiększył rolę miast popierając handel i kupców. Jego syn Jarosław „Ośmiomysł" (1152-1187) stał się jednym z najpotężniejszych książąt ruskich. Anonimowy autor „Słowa o pułku Igora" pisał „Na kijowską stolicę otwierasz swe wrota z Halicza aż do morza w sułtany strzały miotasz".

Po jego śmierci jednak bojarzy odsunęli od tronu prawowitych następców i wezwali na tron w 1188 r. księcia wołyńskiego Romana (1160-1205). Od 1126 r. Wołyń nie wychodził z rąk potomków syna Włodzimierza Monomacha Mścisława I (1076-1132). Za rządów ks. Romana, który był wnukiem po matce Bolesława Krzywoustego księstwo wołyńskie osiągnęło wielką potęgę i zaczęło po zniszczeniu Kijowa w 1169 r. przez ks. Andrzeja Bogolubsklego odgrywać pierwszorzędną rolę pośród innych księstw ruskich, Roman zgodził się na wezwanie bojarów halickich, ale na skutek interwencji Węgrów, u których znaleźli schronienie synowie Jarosława Ośmiomysła, ostatecznie złączył księstwo wołyńskie i halickie dopiero w 1199 r. Opierając się na drużynie swych rycerzy i wspierany przez mieszkańców miast skutecznie poskromił bojarstwo. Przedsiębrał kilka wypraw na Litwę oraz na Połowców, Usiłował zjednoczyć całą Ruś pod swoim panowaniem i w 1204 r. opanował Kijów. Nawiązał również stosunki z papieżem, który obiecał mu koronę.

Roman wychowywał się na dworze swego wuja Kazimierza Sprawiedliwego i wg kroniki Wincentego Kadłubka w 1189 r. władza nad Włodzimierzem Wołyńskim i Haliczem dostała mu się dzięki pomocy Kazimierza Sprawiedliwego w walce przeciw królowi Węgier Andrzejowi. W okresie rozbicia dzielnicowego Polski i Rusi poszczególni książęta zawierali często wzajemne sojusze i pomagali sobie w walce przeciw wrogom wewnętrznym oraz zewnętrznym. Ks. Roman pomaga synom Kazimierza Sprawiedliwego: Leszkowi Białemu i Konradowi później zwanemu mazowieckim zwyciężyć pod Mozgawą wojska Mieszka Starego w 1195 r. sprzymierzonego w Władysławem Laskonogim. Dziesięć lat później tj. w 1205 r. po krwawej bitwie pod Zawichostem zginął w walce przeciw wojskom Leszka Białego i Konrada Mazowieckiego dowodzonym przez wojewodę Krystyna. Rusini wykupili jego ciało i pochowali we Włodzimierzu Wołyńskim, założonym przez Włodzimierza Wielkiego w 998 r. Zarówno o bitwie jak i o księciu Romanie zostały zachowane liczne przekazy kronikarzy całej Europy, a lud przez długie wieki czcił i wspominał jego pamięć.

Roman pozostawił dwóch małoletnich synów: Daniela (1203-1264) i Wasylka (zm. 1269). Bojarzy chcieli ich usunąć. Matka chłopców udała się po pomoc do króla Węgier. Nastąpił długi okres walk wewnętrznych. Księstwo halicko-włodzimierskie zostało podzielone między Polskę i Węgry w 1214 r. Przez pewien czas na tronie w Haliczu znajdował się syn króla Węgier — Koloman, ożeniony z córką Leszka Białego — Salomeą, która miała wówczas około 6 lat. Ziemia Przemyska i Sanocka zostały włączone do Księstwa Krakowskiego. Ostatecznie dopiero w 1219 r. zawarty pokój przywraca dawne granice.

Przez pewien okres wybrany przez bojarów księciem był Władysław Kormilczyc, najprawdopodobniej piastun i opiekun synów ks. Romana. Dzięki pomocy jakiej udzielił książętom halickim ks. Mścisław pod koniec 1222 r. definitywnie usunięto Węgrów z Halicza. Śmierć w 1227 r. pod Gąsawą ks. Leszka Białego i zmierzch silnej władzy książęcej — pryncypatu w Polsce jednocześnie umożliwiła uniezależnienie się i opanowanie całego księstwa halicko-włodzimierskiego przez Daniela Romanowicza, które nastąpiło w 1238 r. Książę Daniel — Daniło był jedną z najwybitniejszych postaci wśród współczesnych mu książąt ruskich i dzięki sprzyjającym zbiegom okoliczności, umiejętnej polityce i słabości wrogów w 1240 r. opanował Kijów i został wielkim księciem.

W międzyczasie zaszły wypadki, które miały decydujący wpływ na dalsze losy Europy Wschodniej. Tatarzy zwyciężywszy w 1223 r. w bitwie pod Kałką zjednoczone, ale nie posiadające jednolitego dowództwa wojska książąt ruskich ruszyli na zachód. W 1240 r. mimo bohaterskiej obrony wojewody ks. Daniela Dmitra pada Kijów, Halicz i Włodzimierz Wołyński pozostający we władaniu brata Daniela ks. Wasylki. Na żądanie Batuchana zostają zniszczone mury Halicza i Włodzimierza a wojska książąt ruskich biorą udział w najeździe na Polskę. Książęta ruscy płacą coroczną daninę chanom tatarskim. W 1257 r. książę Daniel w Drohiczynie koronuje się na króla Rusi Halickiej, otrzymawszy koronę z rąk papieża Innocentego IV, któremu zależało na konsolidacji wszystkich sił chrześcijaństwa do walki przeciw Tatarom. Król Daniel nie dowierzał bojarom i arystokracji, obawiał się zamieszkać w Haliczu i pod koniec swego panowania na stałe przebywał w zbudowanym przez siebie Chełmie, gdzie też po śmierci w 1264 r. został pochowany. Po jego śmierci zaczyna się zmierzch Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Najazdy Tatarów oraz walki z sąsiadami okazały się dla niego zgubą.