[11] Tj. Dz. U. z 2005 r. Nr 231, poz. 1965 z późn. zm.

[12] Zob.: P. Borecki, Elementy konfesjonalizacji państwa we współczesnej Polsce. [w:] Państwo wyznaniowe. Doktryna, prawo i praktyka, Warszawa 2011, s. 148-164.

[13] Zob. Konstytucje państw Unii Europejskiej, red. W. Staśkiewicz, Warszawa 2011, s. 273 Zasada, że Francja jest państwem laickim, została wyrażona po raz pierwszy w konstytucji IV Republiki z 1946 r. Zapewne pod wpływem wzorców francuskich zasada świeckości państwa wprost wyartykułowano w konstytucjach szeregu państw powstałych po II w. św. w wyniku rozpadu francuskiego imperium kolonialnego: Mali z 1960 r., Nigru z 1960 r., Republiki Wybrzeża Kości Słoniowej z 1960 r., Kamerunu z 1961 r., Konga-Brazzaville z 1963 r., Senegalu z 1963 r., Dahomeju z 1964 r., czy Republiki Środkowoafrykańskiej z 1964 r.

[14] Zob. https://www.constituteproject.org/constitution/Turkey_2002.pdf [dostęp: 14.12.2015 r.]. W Turcji zasadę państwa świeckiego pierwszy raz konstytucjonalizowano w 1961 r. Pomimo zniesienia kalifatu konstytucja z 1924 r. stanowiła jeszcze, że religią państwa tureckiego jest islam (art. 2) — zob.: http://genckaya.bilkent.edu.tr/1924constitution.pdf [dostęp: 14.12.2015 r.].

[15] Zob. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/rosja.html [dostęp: 14.12.2015 r.].

[16] Zob. ftp://ftp.fao.org/upload/eims_object/Photo_library/KazakhstanConstitution.pdf [dostęp: 14.12.2015 r.].

[17] Zob. http://wipo.int/wipolex/en/text.jsp?file_id=191258 [dostęp: 23.12.2015 r.].

[18] Zob. http://www.assembly-kosova.org/common/docs/Constitution1%20of%20the%20Republic%20of%20Kosovo.pdf [dostęp: 15. 12. 2015 r.].

[19] Orzecznictwo konstytucyjne w sprawach wolności religijnej oraz system wyznań i swobody wyznaniowej we Francji. Referat Francuskiej Rady Konstytucyjnej, dane zebr. B. Gaudemet-Basdevant, mps powiel. Archiwum Trybunału Konstytucyjnego (ATK), s. 9.

[20] H. Łakomy, Państwo a Kościół we Francji. Historia i współczesność., Kraków 1999, s. 62

[21] "L'Humanité" z 11 czerwca 1976 r., [za:] M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa, 1988, s. 89.

[22] S. Frankowski, R. Goldman, E. Łętowska, Sąd Najwyższy USA. Prawa i wolności obywatelskie, Warszawa 1996, s. 168.

[23] Zob. http://www.osce.org/albania/41888?download=true [dostęp: 17.12.2015 r.].

[24] Konstytucja Ludowej Socjalistycznej Republiki Albanii z 1976 r. wprost stanowiła, że ideologią panującą jest marksizm-leninizm. Podobnie ustrojodawca chiński w 1978 r. jako kierowniczą ideologię państwa uznał marksizm-leninizm oraz idee Mao Tse-tunga, zaś konstytucja wietnamska z 1980 r. czyniła marksizm-leninizm ideologią wytyczającą kierunek rozwoju społeczeństwa. Państwa komunistyczne były zatem strukturami sui generis wyznaniowymi. Władze dążyły bowiem do narzucenia całemu społeczeństwu ideologii ateistycznej, która miała zastąpić religię. Towarzyszyły temu próby wprowadzenia surogatów świąt religijnych, ceremoniałów inicjacyjnych czy wręcz kultu przywódców partyjno — państwowych.

[25] Zob. szerzej: B. Górowska, Stosunki państwo Kościół w konstytucjach państw postkomunistycznych, "Więź 1993, nr 6, s. 66-79.

[26] Por. m.in. art. 13 konstytucji Rosji z 1993 r., art. 5 konstytucji Mołdowy z 1994 r., art. 15 konstytucji Ukrainy z 1996 r.,

[27] Zob. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/portugalia.html [dostęp: 14.12.2015 r.].

[28] Zob. http://www.ilo.org/dyn/travail/docs/960/Constitution%20of%20the%20Republic%20of%20Armenia.pdf [dostęp: 14.12.2015 r.].

[29] Zob. http://www.parliament.ge/files/68_1944_951190_CONSTIT_27_12.06.pdf [dostęp: 14.12.2015 r.].

[30] Zasadę, że kościół jest oddzielony od państwa wprowadziła konstytucja Węgierskiej Republiki Ludowej z 18 sierpnia 1949 r. Nastąpiło to zapewne pod wpływem stalinowskiej konstytucji ZSRR z 1936 r. Trzeba jednak zaznaczyć, że wspomniana zasada została utrzymana w wielokrotnie nowelizowanej po przełomie ustrojowym lat 1989-1990 konstytucji Republiki Węgierskiej — zob. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/wegry.html [dostęp: 14.12. 2015 r.] .

[31] Zob. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/wegry2011.html [dostęp: 14.12.2015 r.].

[32] Zob. „Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego. Biuletyn" 1995, t. XIV, s. 70.

[33] Jurydyzacji odpowiedniej formuły (i zasady ustrojowej) dokonano ponownie we Francji dekretem Komuny Paryskiej z dnia 2 kwietnia 1871 r. o rozdziale kościoła od państwa oraz ustawą z 9 grudnia 1905 r. o rozdziale kościołów od państwa. Dopiero dekret Rady Komisarzy Ludowych z 28 stycznia 1918 r. o oddzieleniu kościoła od państwa i szkoły od kościoła ustanowił specyficzną formę rozdziału w Rosji bolszewickiej — zob. H. Światkowski, Stosunek państwa do kościoła w różnych krajach, Warszawa 1952, s. 78-84, 107-108.

[34] Zob. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/portugalia.html [dostęp: 14.12.2015 r.].

[35] Zob. Konstytucja Republiki Chorwacji, tłum. T.M. Wójcik, wstęp A. i L. Garliccy, Warszawa 1995, s. 26.

[36] Zob. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/macedonia.html [dostęp: 14.12.2015 r.].

[37] Zob. http://swp4.wspolnotapolska.org.pl/prawa_mniejszosci/art/Konstytucja-Republiki-Moldowy,41.html [dostęp: 15.12.2015 r.].