Chcemy aby nasz portal stale się rozwijał, wzbogacał i wydoskonalał, dlatego też liczymy na każdą formę Waszej współpracy i pomocy. Nasze zaproszenie kierujemy przede wszystkim do studentów, pracowników akademickich i naukowych oraz szeroko pojętej inteligencji.

Publicysta Racjonalisty

Jeśli chcesz z nami współpracować, może się to rozpocząć od publikowania tekstów. Jeśli twój materiał będzie na odpowiednim poziomie, wówczas zostanie u nas opublikowany. Zostajesz tym samym jednym z autorów Racjonalisty. Uwaga: Redakcja Racjonalisty nie wymyśla autorom chcącym pisać tematów tekstów. Każdy powinien sam proponować (nadsyłać) tematy w dziedzinach swoich zainteresowań i/lub specjalizacji.

Materiały, jakie się u nas publikuje można zasadniczo podzielić na: a) obszerne opracowania, prace naukowe, rozprawy; b) referaty i rozprawki; c) eseje; d) felietony; e) inne (m.in. satyra, wywiad, recenzja, polemika).

Często ludzie piszą w swoich ofertach współpracy, że chcą pisać felietony dla Racjonalisty. Na ogół nic z tego nie wychodzi i wciąż niewielu mamy stałych felietonistów. Rozpoczęcie współpracy publicystycznej od felietonu, bez wcześniejszego sporego doświadczenia publicystycznego jest nieporozumieniem. Na ogół nic z tego nie wyjdzie, gdyż felieton to jest gatunek przeznaczony dla mistrzów, powinien być ukoronowaniem publicystycznej kariery, a nie jej początkiem. Zdecydowanie odradzam próby rozpoczęcia publicystyki od felietonu, bo efekty będą na ogół mizerne.

Nim zaczniesz podejmować teksty trudne, potrzeba napisać wiele tekstów odtwóczych, referatowych, sprawozdawczych. Jeśli nie jesteś urodzonym Mozartem publicystyki, nie można tego ominąć, nie ma drogi na skróty. Jeśli ktoś dotąd nie pisał lub postawił ledwie pierwsze kroki tu i ówdzie, powinien ćwiczyć i rozwijać swój kunszt od początku. Wybieramy interesujący nas temat, gromadzimy literaturę jego dotyczącą, zgłębiamy go, i wiedzę w ten sposób zdobytą syntetyzujemy przelewając ją do czegoś co przypominać będzie referat. Oczywiście pożądane są własne wnioski. 

Jeśli przeszliśmy publicystyczny nowicjat i szkółkę, bierzemy się za esej, staramy się, aby nasze teksty były jak najpiękniejsze i jak najoryginalniejsze. Od tego też etapu można się starać wejść do grona redakcyjnego Racjonalisty.

Oto zbiór uwag, które pozwolą Ci skomponować lepszy tekst publicystyczny: Jak napisać dobry tekst.

Każdy publicysta Racjonalisty ma obowiązek zapoznać się i znać treść regulaminu publikacji tekstów na naszym portalu, gdyż przesłanie jakiegokolwiek materiału do publikacji oznacza zgodę z warunkami owego regulaminu.

Publicystyka w Racjonaliście może być także szkołą i trampoliną do publikacji w mediach tradycyjnych, zwłaszcza że staramy się konsekwentnie wdrażać zbliżone lub a nierzadko wyższe wymogi metodologiczne niż w mediach tradycyjnych. Każdy publicysta Racjonalisty współpracę z naszym portalem może wpisać sobie do dziennikarsko-publicystycznego CV, współpraca taka może być również udokumentowana. Z drugiej zaś strony wielu publicystów "tradycyjnych" współpracę z Racjonalistą traktuje jako istotne dopełnienie względem publicystyki tradycyjnej. Dziś już coraz mniej można ignorować nowe media. Zaś nieobecność w nich w przyszłości będzie miało wymiar coraz bardziej marginalizujący. Racjonalista zapewnia zebranie całości publicystyki danego autora w jednym miejscu, wygodnie ze sobą połączonej, opublikowanej w dobrej formie zapewniającej stały i nieograniczony dostęp do niej 24 godziny na dobę.

Redaktor Racjonalisty

Wśród naszych współpracowników status "redaktora Racjonalisty" jest wyjątkowy i oznacza osobę ze ścisłej czołówki publicystów i innych współtwórców, którą wyróżnia wkład w tworzenie portalu oraz stała współpraca. Redakcja to jest zespół ludzi, którzy współpracują w przygotowywaniu tekstów do publikacji. W redakcjach internetowych ma to nieco szersze znaczenie i wiąże się także z wszelkimi czynnościami stałymi służącymi bieżącemu prowadzeniu serwisu czy portalu. Redaktor to ktoś więcej niż tylko publicysta czy nawet regularny publicysta. 

Wymagania

Możesz nim zostać jeśli nawiążesz z nami stałą współpracę, tj. jeśli co pewien czas pisać będziesz dla nas teksty do jednego lub różnych działów. Można też zostać redaktorem konkretnego działu, jeśli Twoja wiedza na dany temat jest bardzo bogata, a dział jest "zaniedbany" (albo go nie ma). Można pisać również teksty typu felieton, recenzja, o charakterze humorystycznym i prześmiewczym jednak w związku z tym, że Racjonalista to przede wszystkim "portal wiedzy", zatem naczelną rolę powinny odgrywać opracowania merytoryczne na konkretne tematy.

Warunki: 1) zapał, rzetelność i konsekwencja; 2) wiedza i umiejętność jej przetwarzania - nie interesuje nas naśladownictwo i intelektualne lenistwo, dlatego przez pisanie tekstów rozumiem pewną choć dozę twórczości i samodzielności intelektualnej, gdyż przepisywanie innych autorów ze zmienionymi sformułowaniami zdań nie jest godne miana redaktora Racjonalisty; 3) umiejętność przelewania myśli "na papier" w stopniu poprawnym - oczywiście wszystko to można samodzielnie wydoskonalić. 

Obowiązki redaktora

- Jeśli Twój współudział w tworzeniu portalu polegać ma na pisaniu tekstów, co jest regułą, jako redaktor powinieneś przysyłać przynajmniej jeden tekst miesięcznie. Jest to minimum. Optymalna częstotliwość to jeden tekst na dwa tygodnie - czyli przybliżona częstotliwość ukazywania się kolejnych wydań naszego biuletynu. Nadsyłanie więcej niż jednego tekstu na dwa tygodnie znamionuje szczególnie bogaty wkład redaktora. Oczywiście od powyższych wymagań możliwe są odstępstwa spowodowane nieprzewidzianymi okolicznościami przejściowymi, jednak przerwa w publikacji dłuższa niż trzy miesiące skutkuje wykreśleniem osoby z redaktorskiego grona.

- Brak politycznego zaangażowania w tekstach

- Integrowanie treści. Polega to na wskazywaniu tekstów o podobnej tematyce jak realizowana w danym tekście redaktora. Więcej szczegółów: Racjonalista jako książka, część: "Dla autorów tekstów".

- Czynne wspieranie radą i pomocą. Polega to na ogólnym nadzorze nad całokształtem. Formułowanie propozycji udoskonaleń, poprawek i rozwoju portalu. Wymiana krytycznych uwag. Wreszcie również i współuczestnictwo w realizacji nowych pomysłów.

Specjalizacje redaktorskie

Można być redaktorem ogólnym (taki "minister bez teki"), który zajmuje się różnorodnymi sprawami w Racjonaliście, bez jakiegoś szczególnego ukierunkowania. Można też być redaktorem od czegoś konkretnego. Należy to już do inwencji osób zainteresowanych. My najbardziej aktualnie poszukujemy redaktora, który chciałby prowadzić podserwis dot. religii (proponowany adres: religie.racjonalista.pl) oraz podserwis dot. filozofii (proponowany adres: filozofia.racjonalista.pl). Podserwisy te oparte byłyby zasadniczo na strukturze portalu, lecz chodzi o prowadzenie tych tematów w sposób bardziej systematyczny, z ogólnym projektem, dopracowując do każdego wyznania/sekty/kościoła itd. wiadomości podstawowe, wprowadzające, rozbudowując porównania poszczególnych religii i kościołów itd. To samo odnosi się do sekcji filozofia. 

Redaktorowi Naczelnemu zależy na tym, aby redaktorzy aspirowali do funkcji Zastępcy Redaktora Naczelnego Racjonalisty, tj. redaktora odpowiedzialnego także za czytanie nadesłanych tekstów, decydowanie o ich publikacji w Racjonaliście, przygotowywanie tekstów do publikacji w Racjonaliście (m.in. jakaś drobna korekta literówek, podanie numerów stron lub linków podobnych do tekstu nadesłanego, konwersja na format html tekstu - uwaga: mamy tutaj specjalny program) oraz ich publikowanie (tekstu oraz tzw. zajawki czyli notki informującej o tekście - na stronie głównej lub w jednym z działów głównych). Zastępca na początku otrzymywałby część tekstów. Oczywiście Zastępca mógłby pełnić również wiele innych funkcji w Racjonaliście wedle swoich zainteresowań oraz prestiżu tej funkcji.

Bardzo ważną funkcją w Racjonaliście jest redakcja techniczna, zaś główny redaktor techniczny, po redaktorze naczelnym i webmasterze, pełni trzecią najważniejszą funkcję redakcyjną portalu. Temu tematowi poświęcony jest odrębny artykuł: Internetowy redaktor techniczny. W pryzmacie portalu Racjonalista.pl

Jak zostać redaktorem?

Jeśli uważasz, że spełniasz powyższe wymagania, lub brakuje Ci całkiem niewiele - napisz, z chęcią Cię poznamy. Redaktorem Racjonalisty może zostać każdy autor, który opublikuje u nas przynajmniej 10 tekstów i zadeklaruje gotowość realizacji obowiązków redaktora. Status redaktora jest przyznawany na wniosek osoby zainteresowanej.

Dla webmasterów

Podstawową formą współpracy jest wymiana linków/banerów. Aby w Racjonaliście zamieścić swój baner bezpłatnie należy zaoferować nam zbliżony ekwiwalent, czyli zamieszczenie naszego banera na stronie, która ma przynajmniej przeciętny poziom odwiedzin.

Bardziej zaawansowaną formą współpracy jest wzbogacanie własnej witryny przez treści Racjonalisty. Można swoją stronę wzbogacić zawsze aktualnymi nowościami Racjonalisty w postaci nagłówków, dzięki technologii RSS. Aktualnie w ten sposób można korzystać z naszych tekstów (RSS Artykuły) oraz Nowin i ciekawostek naukowych (RSS Nowiny). Więcej na ten temat czytaj tutaj...

Możliwa jest również jeszcze bardziej zaawansowana współpraca między Racjonalistą a innymi serwisami, aż po status Przyjaciela Racjonalisty, w szczególności poprzez wspólną organizację określonych inicjatyw, imprez i projektów, które promują szeroko pojętą rozumność w życiu publicznym, a także wartości bliskie Racjonaliście.

Inne formy współpracy

Portal Racjonalista oferuje swój potencjał dla wspierania niektórych godnych poparcia akcji, inicjatyw, projektów, imprez kulturalnych itp., oferując swój patronat medialny.

Pożądane jest również tłumaczenie. Poszukujemy osób, które na polski tłumaczyć będą teksty wolnomyślicieli zza granicy: czeskich, ukraińskich, angielskich, niemieckich, włoskich itd. Jeśli jesteś tym zainteresowan(a/y) odnajdź największe strony zagranicznych wolnomyślicieli i wystąp w imieniu Racjonalisty o zgodę na przetłumaczenie ciekawych tekstów (ciekawego tekstu).

Bardzo chcielibyśmy mieć stałego, uzdolnionego grafika/graficzkę, który zajmowałby się ilustrowaniem tekstów i/lub tworzeniem innej grafiki dla portalu. Przydałby się również fotoreporter, któryby wzbogacał treści zdjęciami (obiekty, ludzie, wydarzenia, imprezy, etc.)

Aktualnie w Racjonaliście istnieją dwa serwisy informacyjne (cztery, jeśli chodzi o sekcję angielską i polską) - wiadomości z kraju i ze świata oraz nowiny naukowe. Osoby zainteresowane współredagowaniem tych działów proszone są o kontakt. W szczególności chodzi o dodawanie wiadomości i nowin z zagranicznych serwisów po ich wcześniejszym przetłumaczeniu. Można również dodawać inne wiadomości, pochodzące z serwisów i agencji oraz gazet polskich. Dodawać można bezpośrednio ze strony www. Na stronie głównej portalu są opcje: "Dodaj nowinkę" oraz "Dodaj wiadomość". Zachęcamy do korzystania z tego. Po dodaniu wiadomość/nowina są zatwierdzane (na ogół w ciągu paru godzin) przez redaktora głównego danego serwisu informacyjnego i pojawiają się w Racjonaliście. Jeśli wiecie o czymś o czy my nie wiemy, zwłaszcza jeśli jest to szczególnie interesujące z "racjonalistycznej perspektywy" - podzielcie się tymi nowinami z czytelnikami Racjonalisty! Aby dowiedzieć się więcej i ustalić zasady współpracy skontaktuj się z redaktorami odpowiedzialnymi: Anna Słota (Wiadomości z kraju i ze świata), Marcin Klapczyński (Nowiny naukowe).

Poszukujemy osoby, która objęła by funkcję redaktora odpowiedzialnego za Katalog i Ranking Stron WWW. Do obowiązków tej osoby należałoby odnajdywanie ciekawych witryn w internecie i uzupełnianie nimi naszego katalogu. Poszukiwanie witryn dokonywane jest ze względu na jedną z ok. dwustu kategorii tematycznych jakie tworzą nasze działy i poddziały. Poza tym redaktor taki powinien ustalać ranking witryn zamieszczonych w danym dziale, a także weryfikować i zatwierdzać propozycje linków i ich pozycji nadesłanych przez czytelników. Zobacz więcej...

Można współtworzyć nasz serwis odnajdując w sieci ciekawe artykuły i inne publikacje. Uwaga: nie podajemy tam tekstów tylko czasowo umieszczonych w ogólnodostepnej formie ani linków do witryn jako takich (od tego ostatniego jest Katalog!). Formularz dodawania znalezionego ciekawego tekstu znajduje się tutaj.

Poszukujemy konsultantów naukowych. Jeśli specjalizujesz się w jakiejś dziedzinie wiedzy, zwłaszcza z zakresu nauk przyrodniczych, ścisłych i społecznych - zaproponuj siebie jako oficjalnego konsultanta z danej dziedziny portalu Racjonalista. Zostaniesz wpisan(a/y) na listę naszych konsultantów, która wkrótce powstanie (na razie mamy paru takich konsultantów). Do zadań konsultanta należy weryfikowanie nadesłanych tekstów z zakresu danej dziedziny w której konsultant się specjalizuje (redaktor przesyła takiej osobie tekst, osoba ta czyta go i wydaje krótką lub dłuższą opinię, przy czym opinia negatywna powinna być uzasadniona wyszczególnieniem błędów, jeśli jest ich dużo, wystarczą najbardziej rażące). Poza tym konsultant może weryfikować już istniejące teksty z dziedziny jego naukowej specjalizacji. Preferowani są konsultanci posiadający tytuły naukowe, ewentualnie pracujące nad doktoratem. Nie wyklucza to jednak od zakwalifikowania do takiej funkcji szczególnie ambitnych studentów czy innych osób.  

Public realtions, reklama. Racjonalista poszukuje również osoby zajmującej się w sposób systematyczny i przemyślany promocją portalu, w szczególności w Internecie, ale w miarę możliwości także poza Internetem. Osoba ta mogłaby również zdobywać osoby i podmioty chcące się reklamować poprzez nasz coraz bardziej popularny portal oraz reklamować go. Poza tym - kontaktami i współpracą z innymi serwisami i mediami. 

Inne formy również mile widziane, np. rady, krytyka, konsultacje w dziedzinie której się specjalizujesz, sugestie, pomoc w rozwoju i promocji portalu, i in.

Czymś co umożliwiłoby nam rozwój na jeszcze wyższym poziomie, a przede wszystkim rozwinięcie aktywności w innych formach, byłoby z pewnością wsparcie finansowe lub organizacyjne. W aktualnych warunkach (o zmianę których dopiero 'walczymy') niepoprawnym marzycielstwem byłoby liczenie na sponsora instytucjonalnego, stąd pozostaje nam liczyć liczyć raczej na osoby prywatne, którym bliskie jest to co robimy - cele, formy i idee. Racjonalista poszukuje sposnorów, którzy umożliwią nam rozwój naszej działalności.

Sugestie dla publicystów

Poniżej kilka propozycji tematycznych, które najbardziej oczekują nowych autorów:

Filozofia - interesujący się filozofią, zwłaszcza studenci filozofii, mają duże niezagospodarowane pole dla własnej inwencji

Nauka - społeczeństwo nasze posiada nikłą wiedzę o świecie który nas otacza, stąd bardzo nam również zależy na wydźwignięciu tego działu na jak najwyższy poziom (oczywiście nie zaawansowania pojęciowego, gdyż hermetyczność jest wykluczona, chodzi nam o popularyzację wiedzy naukowej i wzbudzenie zainteresowania nią, również zwykłych laików). Dlatego też serdecznie zapraszamy do nas wszystkich ludzi zajmujących się nauką (względnie: intensywnie się nią interesujących), którzy potrafią pisać o nauce teksty popularyzatorskie, na wysokim poziomie, ale strawne dla zwykłego inteligentnego człowieka. (Postaw sobie wyzwanie: oświecić humanistę). Ewolucjonizm, biologia, astronomia, kosmologia, medycyna, fizyka, chemia, psychologia,... i t.p. - chcielibyśmy się tym zająć, gdyż uważamy, że praca naukowa, badanie i poznawania nie wystarczą, aby nadać nauce odpowiednią rangę i znaczenie w społeczeństwie. Potrzeba do tego pisarstwa popularnonaukowego, czyli tego co przyswoi i zbliży naukę do społeczeństwa.

Społeczeństwo - dział w którym piszemy o problemach i wyzwaniach społecznych. Bez demagogii, politykierstwa i ideologii. Wyłącznie racjonalne próby podejścia do społecznych dylematów i zjawisk. Zapraszamy socjologów, działaczy społecznych i ludzi potrafiących trzeźwo oceniać sytuację społeczną i stawiać mądre i realistyczne diagnozy

Kultura - oczywiście pod pojęciem tym rozumiemy coś innego niż recenzje nowych seriali (choć np. recenzje filmów 'świętokradczych' mile widziane), superprodukcji kinowych, czy płyt muzycznych. Chodzi o ogólniejsze refleksje i problemy.

Czytelnia - możliwe dwie formy współpracy: 1) pisanie recenzji do nowych, ciekawych pozycji książkowych, zwłaszcza takich które w tzw. prasie opiniotwórczej nie mają szans na zaistnienie z uwagi na swą niepoprawność polityczną lub podejście do tematu; chodzi o takie książki, na które powinien zwrócić uwagę racjonalista, związane przede wszystkim z poruszaną przez nas tematyką; 2) zamieszczanie fragmentów książek, skanowanie całych najciekawszych książek - warunkiem jest nienaruszanie praw autorskich (majątkowe prawa autorskie trwają u nas 70 lat od śmierci autora), tak więc w przypadku nowszych pozycji należy zwrócić się o zgodę do wydawnictwa lub autora na zamieszczenie w Racjonaliście danego tekstu

Bardzo ważne sugestie zawiera ponadto tekst Racjonalista jako książka, który powinien być uważnie przeczytany, w szczególności przez tych, którzy myślą o poważniejszej i dłuższej współpracy z naszym portalem.

Każdy publicysta powinien zapoznać się również z tekstem Złodziejstwo intelektualne, aby ustrzec się wpadek w zakresie prawa autorskiego, które jest u nas egzekwowane z całą surowością, zwłaszcza w stosunku do największych naruszeń i zaniedbań.

Wierzący publicystą Racjonalisty?

Jak nietrudno dostrzec w Racjonaliście dominują zdecydowanie wolnomyśliciele, racjonaliści, sceptycy, ateiści, agnostycy. Portal sam w sobie ma określony profil światopoglądowy i jest stworzony zasadniczo przez wolnomyślicieli-racjonalistów. Nie znaczy to jednak, że trzeba podzielać ten dominujący światopogląd, aby publikować w Racjonaliście. Coraz więcej osób wierzących proponuje nam swoją współpracę, gdyż jest to jeden z czołowych i najambitniejszych intelektualnie serwisów w polskim Internecie. W wielu dziedzinach jesteśmy najlepsi. Wierzę, że w przyszłości z punktu widzenia intelektualisty Racjonalista będzie zdecydowanym numer 1 w Polskim Internecie. Jest więc zrozumiałe, że także ludzi wierzących zainteresowanych Racjonalistą będzie się pojawiać coraz więcej (obecnie - marzec 2005 - wiem, że w sekcji polskiej wśród publicystów jest kilkanaście procent ludzi wierzących, są m.in. poganie, taoista, mistycy-idealiści, gnostycy, postmoderniści, wyznawcy UFO, jehowityzmu, teologowie, ksiądz prawosławny, socynianin, bezwyznaniowy chrześcijanin, dominują wierzący katolicy; o przekonaniach wielu publicystów nic nie wiem, więc zakładam, że udział wierzących obecnie stanowić musi co najmniej 1/5). Racjonalista oczywiście nie wymaga od takich ludzi wyrzekania się własnych przekonań i wierzeń czy tym bardziej publicznego kwestionowania ich. Zależy nam na wiedzy także ludzi wierzących i niepodzielających dominującego światopoglądu w Racjonaliście. Wymagamy tylko jednego: obiektywnego ujmowania tematów, jeśli są to tematy, które mogą zahaczać o sprawy światopoglądowe, religijne, polityczne, ideologiczne itd. 

Co z tego będę mieć?

Jeśli zacząłeś czytać od tego punktu, to nie wróżę nam owocnej współpracy. Kiedy zakładałem tę stronę w 2000 roku nie zadałem sobie tego pytania, ani nie przeszło mi ono przez myśl. Może dlatego portal rozwinął się w to czym jest dziś... Liczba naszych czytelników nieustannie wzrasta - właśnie dzięki rzetelności i zaangażowaniu osób, którzy nie zadają sobie pytania: Co z tego będę mieć? 

Racjonalista nie ma sponsora i nie prowadzi działalności komercyjnej umożliwiającej nam płacenie za teksty. Nasze płyty umożliwiają nam istnienie bez dokładania do "interesu" (opłaty za hosting, domeny i in.). Tak więc oczekujemy zaangażowania ludzi chcących coś zrobić, coś robić, tworzyć i współtworzyć. Oczywiście nie znaczy to, że nie ma żadnych korzyści ze współpracy z nami. Są, lecz jako uzupełnienie korzyści głównej i zasadniczej:

1. Należenia do grona redaktorów i współautorów największego polskiego portalu wolnomyślicielsko- humanistyczno- religioznawczo- racjonalistycznego; portalu którego ranga, autorytet i opiniotwórczość stale rosną, zwłaszcza wśród Internautów o zbliżonym światopoglądzie, ale nie tylko; portalu, który ma szansę odegrać istotną rolę w krzewieniu sceptycznego myślenia i przywrócenia zainteresowania wiedzą, za którą nie zawsze zapłatą będzie banknot, gdyż czasami będzie nią 'tylko' własny rozwój intelektualny

Inne korzyści:

2. Możliwość dotarcia z tym co chcesz i potrafisz powiedzieć do tysięcy czytelników w Polsce i za granicą (gdyż licznie czyta nas również Polonia, zwłaszcza z Niemiec, Kanady, Australii, Belgii, Szwecji i Wielkiej Brytanii)

3. Możliwość własnego rozwoju - każdy kto współtworzy z nami portal cały czas się rozwija; nie tylko przez to, że ma możliwość konfrontacji swojego stanowiska z przeciwnym, nie tylko poprzez to, że tworzenie tekstów wymaga od niego stałej aktywności intelektualnej i skłania do coraz odkrywczych przemyśleń, nie tylko przez to, że wydoskonala swoją publicystyczną formę, ale przede wszystkim poprzez możliwość najściślejszego kontaktu z wieloma ciekawymi ludźmi, w jakiś sposób związanymi z nami lub współtworzącymi portal. To naturalne, że nasze grono najżywiej kontaktuje się wzajemnie ze sobą i że kontakty te to jakby drugie, 'podskórne' życie Racjonalisty. Jesteśmy bardzo różnorodnymi ludźmi, stąd jak sądzę - ciekawymi. Może kiedyś razem dokonamy czegoś większego, zwłaszcza jeśli będzie nas więcej...

Tylko dla redaktorów:

4. Możliwość przydzielenia przestrzeni na naszym serwerze na własną stronę o adresie twojanazwa.racjonalista.pl

Formularz dla zainteresowanych współpracą z Racjonalistą

(Uwaga! Należy zaznaczyć odpowiedni rodzaju listu, opisany jako "współpraca")