Problematyka wolności sumienia i wyznania (religii) jest uregulowana w Polsce przede wszystkim w Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. Zgodnie z art. 8 ustawy zasadniczej Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej; jej przepisy stosuje się bezpośrednio, chyba że sama Konstytucja stanowi inaczej. W Polsce Konstytucja znajduje się na szczycie systemu powszechnie obowiązującego prawa. Z jej postanowieniami dotyczącymi problematyki wolności sumienia i wyznania muszą być zgodne postanowienia ustaw, ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską umów międzynarodowych, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego, np. uchwał rad: gmin, miast, powiatów czy sejmików województw. Ponadto z postanowieniami Konstytucji w sferze wolności sumienia i wyznania powinny być zgodne akty prawa wewnętrznego, w szczególności uchwały Rady Ministrów, zarządzenia Prezesa RM oraz ministrów. Z racji najwyższej mocy prawnej postanowienia ustawy zasadniczej uchylają (derogują) wszelkie inne normy prawne, które są z nimi sprzeczne. Wszystkie podmioty stosujące prawo mają obowiązek brać pod uwagę przede wszystkim postanowienia Konstytucji, a dopiero następnie uwzględniać treść innych aktów prawnych, o ile nie są one z nią sprzeczne.

Postanowienia Konstytucji w sprawie wolności sumienia i wyznania (religii), jako powszechnie obowiązujące, wiążą przede wszystkim organy władzy publicznej, ale także obywateli, działających indywidualnie, w różnych rola społecznych np. jako pracodawcy, rodzice itp., oraz kolektywnie, w szczególności tworzących związek wyznaniowy. Poza przypadkami, w których sam przepis Konstytucji wyraźnie przewiduje uregulowanie określonego aspektu wolności sumienia i wyznania (religii) przez ustawę lub umowę międzynarodową, można w kontaktach zwłaszcza z organami władzy publicznej wprost powoływać się na odpowiednie postanowienia ustawy zasadniczej.

Wolności sumienia i religii (wyznania) dotyczą przede wszystkim następujące przepisy Konstytucji: art. 53 (wolność sumienia i religii, szczegółowe uprawnienia w jej zakresie, przesłanki ograniczenia wolności uzewnętrzniania religii, niektóre gwarancje wolności sumienia i religii), art. 25 (relacje związków wyznaniowych i państwa, stosunek władz publicznych wobec doktryn religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, formy prawne określenia statusu kościołów i związków wyznaniowych). Sprawom szczegółowym poświęcono art. 48 ust.1 (prawo rodziców do wychowania dziecka zgodnie z ich przekonaniami, gwarancje wolności sumienia i wyznania dziecka), art. 35 ust.2 (prawo mniejszości narodowych i etnicznych do tworzenia instytucji służących ochronie ich tożsamości religijnej), art. 85 (odmowa służby wojskowej ze względu na przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne) oraz art. 233 (zasady i zakres ograniczenia praw i wolności człowieka oraz obywatela w czasie stanów nadzwyczajnych). Ponad to dla urzeczywistnienia określonych w Konstytucji uprawnień mieszczących się w zakresie wolności sumienia i wyznania (religii) mają znaczenie: art. 30 (godność człowieka jako źródło jego wolności i praw), art. 31 (dopuszczalny zakres ograniczeń w korzystaniu z konstytucyjnych wolności i praw), art. 54 (wolność wyrażania poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji), art. 57 (wolność pokojowych zgromadzeń), oraz art. 58 (wolność zrzeszania się).

Konstytucja na określenie swobody w sprawach religijnych posługuje się głównie terminem: wolność sumienia i religii (art. 53 ust.1), a ponadto określeniem: wolność sumienia i wyznania (art. 48 ust.1). Wolność sumienia i religii jest osobistą wolnością każdego człowieka. Wolność sumienia i wyznania dotyczy dzieci, czyli osób, które nie ukończyły 18 lat. Konstytucja jedynie deklaruje wolność sumienia i religii (wyznania), a nie ustanawia jej. Wolność ta nie pochodzi z nadania państwa, czy jakiejkolwiek władzy publicznej, jej źródłem jest przyrodzona i niezbywalna godność człowieka. Wspomniana godność według Konstytucji jest nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.

Wolność sumienia jest jedynie wymieniana w ustawie zasadniczej, nie zawiera ona wszakże jej definicji ani nie dopuszcza możliwości jej ograniczenia przez prawo. Tego rodzaju swoboda odnosi się bowiem do sfery wewnętrznej (psychicznej) jednostki, dotyczy całokształtu jej osobistych wyobrażeń (poglądów) w sprawach światopoglądowych oraz związanych z nimi przeżyć, refleksji i uczuć. Wspomniana sfera wymyka się skutecznej regulacji przez prawo stanowione. Według doktryny prawa wyznaniowego wolność sumienia obejmuje uprawnienia jednostki do swobodnego wyboru, kształtowania oraz zmiany poglądów i przekonań w sprawach religii, natomiast ujmując sprawę szerzej — uprawnienie do wyboru, kształtowania i zmiany swego światopoglądu.

Konstytucja nie zawiera także definicji wolności wyznania. Zdaniem doktryny prawa wyznaniowego obejmuje ona uprawnienia jednostki do uzewnętrzniania i manifestowania swych poglądów i przekonań w sprawach religijnych indywidualnie i zbiorowo, prywatnie i publicznie oraz do postępowania i działania zgodnego ze swoimi przekonaniami. Zakres wolności wyznania jest szerszy aniżeli wolności religii. Obejmuje bowiem także swobodę przyjmowania, wyznawania i uzewnętrzniania przekonań o charakterze niereligijnym, w tym ateistycznych, w szczególności tworzenie w tym celu organizacji i prowadzenie w ich ramach działalności.

Prawo polskie, a zwłaszcza Konstytucja, nie zawiera definicji religii. Ustawa zasadnicza w swej preambule definiuje natomiast Boga, jako źródło prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna. Naczelny Sąd Administracyjny (NSA) w orzeczeniu z 23 stycznia 1998 r. (I SA 1065/97), podejmując się próby zdefiniowania pojęcia kościoła, przedstawił pogląd, że religia jest powiązaniem między człowiekiem a Bogiem, inaczej mówiąc — relacją między człowiekiem a świętością (sacrum). Zakłada aktywność osoby ludzkiej w dążeniu do świętości przez zbliżenie się do Boga. Ta interpretacja może być podstawą do wykluczenia z zakresu religii wszelkich poglądów odrzucających rozumienie Boga (Istoty Najwyższej), zwłaszcza w znaczeniu określonym w preambule konstytucyjnej. W konsekwencji pojęcie wolności religii jest w Konstytucji interpretowane wąsko, niezgodnie z tendencją występującą w aktach prawa międzynarodowego, bowiem wypada je odnieść jedynie do koncepcji Boga przyjętej przez ustrojodawcę we wstępie ustawy zasadniczej. Trybunał Konstytucyjny uznał jednak w wyroku z 16 lutego 1999 r. (SK 11/98), że wolność religii jest ujmowana w normie konstytucyjnej bardzo szeroko, obejmuje wszystkie religie i przynależność do wszystkich związków wyznaniowych, a zatem nie jest ograniczona do uczestnictwa we wspólnotach wyznaniowych tworzących formalna wyodrębnioną strukturę organizacyjną i zarejestrowanych w stosownych rejestrach prowadzonych przez władzę publiczną. Uznał bez wątpienia, że tak określona wolność religii obejmuje również wyznawców należących do kręgu „Świadków Jehowy". Trybunał Konstytucyjny nie podjął jednak próby określenia pojęcia religii.

Konstytucja przyjmuje zamknięty katalog uprawnień składających się na pojęcie wolności religii. Obejmuje on:

· wolność wyznawania i przyjmowania religii według własnego wyboru; nie sformułowano jednak wprost prawa do zmiany religii,

· wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie swojej religii przez uprawianie kultu, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie,

· posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących

· prawo każdego człowieka do korzystania z pomocy religijnej, tam gdzie się znajduje.

Poza tym szczegółowymi uprawnieniami mieszczącymi się w istocie w ramach wolności sumienia i religii są:

· prawo rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami; te wychowanie i nauczanie winno jednak uwzględniać stopień dojrzałości dziecka oraz jego wolność sumienia i wyznania,

· możliwość nauczania w szkole religii każdego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej oraz możliwość otrzymania takiej nauki; oceniając konstytucyjność instrukcji z 1990 r. ministra edukacji narodowej w sprawie wprowadzenia nauczania religii w szkole Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że państwo ma obowiązek zapewnienia wychowania religijnego w miejscu odpowiadającym woli rodziców (także — w udostępnionych na ten cel salach szkolnych), a od obowiązku tego nie zwalnia go zamieszczony w ustawie z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania przepis określający nauczanie religii dzieci i młodzieży jako wewnętrzną sprawę związków wyznaniowych i powierzający jego organizację władzom tychże kościołów i związków wyznaniowych.

· swoboda wyrażania w życiu publicznym przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, gwarantowana przez władze publiczne (art. 25 ust. 2),

· możliwość odbycia przez obywatela służby zastępczej na zasadach określonych w ustawie, jeżeli przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwalają mu na odbywanie służby wojskowej.

Konstytucyjnymi gwarancjami wolności sumienia i religii (wyznania) są przede wszystkim:

· gwarancje ochrony prawnej wolności każdego człowieka (art. 31 ust.1),

· zakaz zmuszania kogokolwiek do uczestniczenia lub do nieuczestniczenia w praktykach religijnych (art. 53 ust. 6),

· zakaz nakładania na kogokolwiek przez organy władzy publicznej obowiązku ujawnienia swego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania (tzw. prawo do milczenia) (art. 53 ust. 7); Trybunał Konstytucyjny (TK), ustosunkowując się do kwestii składania oświadczeń dotyczących uczestnictwa w prowadzonych przez szkołę lekcjach religii, uznał, w przeciwieństwie do węgierskiego sądu konstytucyjnego, że składanie takich oświadczeń nie narusza prawa do milczenia (K 11/90), które nie może być utożsamiane z obowiązkiem zachowania milczenia. Swoje stanowisko Trybunał uzasadnił tym, że złożenie przez rodziców oświadczenia dotyczącego ich dziecka nie stanowi samo przez się informacji o przekonaniach światopoglądowych, ponieważ możliwe jest posyłanie na religię przez osobę niewierzącą i nieposyłanie przez osobę wierzącą. Prezentowana wykładnia stanowi jednak zachętę do dwulicowości niezgodnej z ludzką godnością. TK nie dopatrzył się także naruszenia prawa do milczenia w przepisach przewidujących umieszczanie oceny z religii na świadectwie. Za takim ujęciem zdaniem wspomnianego organu przemawia to, że z treści świadectwa nie wynika, jakiej religii dotyczy ocena, a nawet, czy dotyczy ona religii, czy — wprowadzonej jako przedmiot alternatywny — etyki.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Wolność sumienia i wyznania Ochrona wolności sumienia i wyznania

Zobacz komentarze (1)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Liczba tekstów na portalu: 47  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: Państwo laickie w świetle dorobku współczesnego konstytucjonalizmu europejskiego