Dochodzenie swych praw autorskich na ogół kojarzone jest z procesem cywilnym, gdzie główne znaczenie ma rekompensata za poniesioną szkodę. Chciałbym jednak przedstawić odpowiedzialność karną, która ostatnio w zakresie ochrony praw autorskich nabiera coraz większego znaczenia. Przy tym aspekcie odpowiedzialności zmienia się optyka postrzegania tych naruszeń: to może być nie tylko szkoda, ale i przestępstwo. Ukaranie sprawcy naruszenia praw autorskich może łączyć się w procesie karnym również z uzyskaniem odszkodowania dla poszkodowanego.

Ochrona prawna praw autorskich twórcy jest stosunkowo niedawna, przez wieki nie było pojęcia własności intelektualnej. Obecnie ochrona realizowana jest w ramach odpowiedzialności cywilnoprawnej i karnoprawnej, przy czym dominuje, przynajmniej aktualnie, ta pierwsza. Odpowiedzialność karną z tytułu naruszenia praw autorskich w prawie polskim przewidywała już ustawa z 29 marca 1926 r. ^{[ 6 ]} (art. 65-74). W kolejnej ustawie tego typu odpowiedzialność karna była zdecydowanie niedowartościowana. Na gruncie ustawy o prawie autorskim z 10 lipca 1952 r. ^{[ 7 ]} regulowały to ledwie dwa przepisy (art. 59-60). Sytuacja uległa zasadniczej zmianie wraz z wejściem w życie ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych ^{[ 8 ]}, która kwestii odpowiedzialności karnej poświeciła cały rozdział 14 (art. 115-123). Na tym jednak nie koniec ewolucji odpowiedzialności karnoprawnej w prawie autorskim. 22 lipca 2000 r. weszła w życie duża nowelizacja upapp ^{[ 10 ]}. Wśród kilku zasadniczych aspektów nowelizacji, najbardziej znaczącym była właśnie zmiana dotycząca odpowiedzialności karnej, w kierunku umocnienia ochrony praw autorskich i praw pokrewnych przez dowartościowanie odpowiedzialności karnej.

Jak wynika z powyższego, kwestię odpowiedzialności karnej za czyny godzące w prawa autorskie i prawa pokrewne reguluje zasadniczo upapp. Przepisy karne tej ustawy, jako pozakodeksowe, mają zatem charakter przepisów szczególnych względem kodeksu karnego. Upapp nie reguluje tego jednak w sposób kompleksowy, zatem zastosowanie znajdą tutaj również liczne przepisy z części ogólnej kodeksu karnego (np. dot. form winy, stadiów i postaci zjawiskowych przestępstw, wyłączenia odpowiedzialności, kar dodatkowych, przedawnienia, dyrektyw wymiaru kary). Poza tym, dla charakterystyki odpowiedzialności karnej omawianych przestępstw należy się odwoływać do części ogólnej i szczególnej upapp, np. w celu wyjaśnienia przedmiotu ochrony typizowanych przestępstw.

Ogólna charakterystyka przestępstw

W ustawie o prawe autorskim przyjęto zasadę, iż wszystkie czyny zabronione są przestępstwami. Nie ma za zatem spotykanego czasami podziału tych czynów na wykroczenia i przestępstwa. W USA kiedy w latach 90. naruszenia praw autorskich stały się częściowo przestępstwami, wprowadzono kryterium rozmiaru naruszenia jako przesłankę przestępności czynu (w grę miało wchodzić powyżej 10 nielegalnych kopii lub wartość powyżej 2500 dolarów).

W polskiej ustawie wszystkie te przestępstwa są występkami. Część przestępstw w upapp ma charakter kwalifikowany. Zaostrzenie sankcji ma miejsce albo przez uczynienie sobie z popełniania przestępstwa stałego źródła dochodów, albo też organizowanie lub kierowanie działalnością przestępną. Są to zatem kwalifikacje służące zwłaszcza zwalczaniu piractwa.

W pierwszym okresie obowiązywania nowej ustawy, jako przestępstwa w zdecydowanej większości ścigane z oskarżenia prywatnego, przedawnienie karalności następowało już po 3 miesiącach od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o sprawcy przestępstwa, nie później niż z upływem 5 lat od czasu jego popełnienia. Od 1 września 1998 r., kiedy wszedł w życie nowy kodeks karny, zmianie uległy terminy przedawnienia, wynosiły one odpowiednio 1 rok i 3 lata. Było to jednak rozwiązanie daleko niedoskonałe, gdyż w związku z brakiem postępowania przygotowawczego, czyli wyspecjalizowanego zbierania i zabezpieczania dowodów, ściganie tych przestępstw częstokroć było ułomne lub iluzoryczne. Nowelizacja upapp z 2000 r. radykalnie zmieniła tę sytuację. Zmiana art. 122 upapp przesądziła o tym, iż przestępstwa określone w tej ustawie mają charakter publicznoskargowy, te które wcześniej ścigane były z oskarżenia prywatnego, obecnie ścigane są na wniosek pokrzywdzonego, ale również w trybie publicznym. Obecnie przestępstwa z upapp przedawniają się z upływem 5 lat od czasu ich popełnienia, z wyjątkiem niektórych przestępstw związanych z piractwem (art. 116 ust. 3, 118 ust. 1 i 2), które, jako zagrożone karą do 5 lat pozbawienia wolności, przedawniają się po 10 latach.

W przypadku większości z nich zastosowanie będzie znajdywał art. 59 kk mówiący o możliwości odstąpienia od wymierzenia kary, przy jednoczesnym orzeczeniu środka karnego, co często mogłoby zresztą być bardziej dotkliwe niż sama kara (np. zakaz wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej.

Podmiot przestępstwa

Jeśli chodzi o podmiot omawianych przestępstw, to zgodnie z kodeksem karnym będzie nim osoba fizyczna, która w chwili popełnienia czynu ukończyła 17 lat. Nie będzie wchodziła w grę odpowiedzialność karna nieletnich. Wszystkie przestępstwa określone w upapp mają charakter powszechny (wskazuje na to słowo „kto"), zatem mogą być popełnione przez dowolną osobę fizyczną.

Istotnym novum jest możliwość pociągania do odpowiedzialności karnej za przestępstwa związane z prawami autorskimi tzw. podmioty zbiorowe. Stało się to możliwe od 27 listopada 2003, czyli po wejściu w życie ustawy z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. ^{[ 10 ]} Warunkiem odpowiedzialności będzie prawomocnie zakończone postępowanie przeciwko osobie fizycznej (charakter związku między osobą fizyczną a podmiotem zbiorowym, jaki warunkuje odpowiedzialność karną tego drugiego, określa art. 3 ustawy; będzie tu w grę wchodziła m.in. odpowiedzialność karna za działania członków zarządu, pełnomocników, prokurentów, członków rady nadzorczej, przedsiębiorców). Podmiotem zbiorowym w rozumieniu ustawy jest: osoba prawna, jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej, spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związki takich jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjna. Zasadniczą sankcją karną będzie kara pieniężna. Można się spodziewać, że wzmocni to ochronę praw autorskich i praw pokrewnych.

Przedmiot przestępstwa/ochrony

Przedmiotem przestępstw określonych w art. 115-119 upapp są prawa autorskie i prawa pokrewne. Treść tych praw kształtują przepisy niekarne upapp.

Aspekt ogólnoprewencyjny

Z wieloma rodzajami i typami przestępstw związane są pewne charakterystyczne lub nawet swoiste dla nich problemy. Bardzo charakterystyczną kwestią związaną z przestępstwami godzącymi w prawa autorskie jest patologiczna wręcz mentalność społeczna w dużej mierze tolerująca naruszanie praw autorskich. Wciąż pokutuje przekonanie, iż są to przestępstwa błahe, ich popełnianie wiąże się z niewielką lub żadną stygmatyzacją społeczną sprawcy. „Co to jest plagiat? To jest złodziejstwo" — mówi sędzia Wiesław Johann. Tymczasem jeśli nawet słyszymy na co dzień o „kradzieży własności intelektualnej", to na ogół jest to przyjmowane w sposób zrelatywizowany lub metaforyczny. Z pewnością nasze społeczeństwo wciąż dalekie jest od uznania, iż kradzież intelektualna jest co do istoty kradzieżą, jak każda inna, dotycząca przedmiotu materialnego własności.

W kontekście powszechności niektórych naruszeń z pewnością będzie można mówić o błędzie co do prawa, gdyż istnieją duże luki w społecznej świadomości jakie konkretne formy korzystania i rozpowszechniania cudzych utworów stanowią naruszenia praw autorskich. Zjawisko to dotyczy w szczególności Internetu, gdzie internauci częstokroć ze zdziwieniem reagują na to, jak bardzo wiele ich typowych sposobów korzystania z zasobów internetowych stanowi naruszenia praw autorskich, często kwalifikujące się jako przestępstwa. Najtrudniejszą jednak jest kwestią, gdzie jest granica między usprawiedliwionym błędem co do oceny prawnej czynu a zasadą: ignorantia iuris nocet. Inaczej mówiąc, jaka będzie granica wyłączania winy?

Wobec powyższego ogólnoprewencyjne znaczenie karnoprawnych sankcji za czyny naruszające prawa autorskie wydaje się bardzo istotne. Obecnie dyrektywa prewencji ogólnej traktowana jest z dużą nieufnością, a w szczególności ten jej aspekt, który zakłada odstraszanie od popełniania przestępstw poprzez stosowanie kar. Także w przypadku omawianych przestępstw uwagi i obawy te są zasadne, a cała uwaga powinna skupiać się na odmianie pozytywnej prewencji ogólnej, czyli kształtującej pożądane wyobrażenia społeczeństwa o obowiązujących normach prawnych, o konieczności ich przestrzegania, a tym samym zmierzającej do budowania autorytetu prawa, tutaj w szczególności: prawa autorskiego. Jednak przy prewencji pozytywnej na ogół mówi się o stabilizacji pewnych przekonań, o utwierdzaniu prawidłowych postaw. Tymczasem przy prawie autorskim trudno jest o tym mówić z przekonaniem.

Zarazem kierunek zmian przepisów karnych upapp zdaje się sugerować nam, iż może tutaj chodzić o funkcję odstraszania, gdyż wraz z nowelizacją z 2000 r. nie tylko rozszerzono zakres przedmiotowy dotychczasowych typów przestępstw (np. art. 119 rozszerzony na większość praw pokrewnych), nie tylko wprowadzono nowe typy przestępstw (art. 118 ust. 3; art. 118¹), ale i zwiększono wysokość części sankcji karnych (np. art. 115 ust 1: górny pułap pozbawienia wolności, jako jednej z alternatywnych sankcji, zwiększono z 2 do 3 lat; art. 118 ust. 1: zamiast kar alternatywnych, w tym pozbawienia wolności do 2 lat, wprowadzono karę pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat; art. 118 ust. 2: pozbawienie wolności do trzech lat zastąpiono pozbawieniem wolności od roku do 5 lat).

W tym przypadku jednak nie o to zapewne chodzi, aby plagiatora zamykać nie na dwa a na trzy lata pozbawienia wolności, ale o to, aby pokazywać właściwy system wartości, pożądany kierunek postępowania. Nawet gdyby się okazało, że podwyższenie tych sankcji nie przełożyło się na praktykę wymierzania kar, to i tak nie musi to oznaczać, że zmiana była nieskuteczna. Idzie tu bowiem nade wszystko o zmianę przekonań społecznych, ma to swój wymiar propagandowy. Dopiero potem można mówić o wpływaniu na ludzkie postępowania. Jak zauważa Kazimierz Frieske: „można wyobrazić sobie takie sytuacje, w których prawo jest stanowione nie po to, a przynajmniej nie przede wszystkim po to, aby je stosować, lecz po to, aby za jego pomocą wychowywać". ^{[ 11 ]}

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Złodziejstwo intelektualne. Prawo autorskie w Internecie Rozwiązania dotyczące nieletnich we współczesnym prawie polskim

Zobacz komentarze (8)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Mariusz Agnosiewicz Redaktor naczelny Racjonalisty, założyciel PSR, prezes Fundacji Wolnej Myśli. Autor książek Kościół a faszyzm (2009), Heretyckie dziedzictwo Europy (2011), trylogii Kryminalne dzieje papiestwa: Tom I (2011), Tom II (2012), Zapomniane dzieje Polski (2014).  Strona www autora  Liczba tekstów na portalu: 952  Pokaż inne teksty autora  Liczba tłumaczeń: 5  Pokaż tłumaczenia autora  Najnowszy tekst autora: Oceanix. Koreańczycy chcą zbudować pierwsze pływające miasto