Patrząc na złożone zjawisko jakim jest wiodąca religia Indii — hinduizm, w którym wiele różnorodnych nurtów przenika się i uzupełnia, albo egzystuje obok siebie nie wykluczając się wzajemnie, łatwo dostrzec trudności definicyjne. Setki, a nawet tysiące lat rozwoju i przemian kultury indyjskiej sprawia, że fenomen o nazwie "hinduizm" wymyka się prostym opisom, a widzieć go statycznym i niezmiennym wydaje się takim samym błędem, jak określanie go w kategoriach historyzmu (w europejskim rozumieniu tego terminu). Hindusi bowiem nigdy nie przywiązywali wagi do historii, przynajmniej w sensie, jaki my jej nadaliśmy. Zresztą… pewien uczony Hindus na pytanie europejskiego adepta "czym jest hinduizm" odparł: "hinduizm nie istnieje…". Sami Hindusi mówią o swojej religii Sanatana Dharma, co znaczy "Odwieczna Prawda". Określenie "hinduizm" pochodzi od perskiego słowa hindu. Pierwotnie nazywano tak rzekę Indus. Z biegiem czasu zaczęto nim określać mieszkańców zasiedlających krainę, przez którą przepływała, później również ich religię i kulturę.

Nazwa "hinduizm" jest zatem określeniem nieindyjskim. Pod nazwą zaś kryje się coś, co niektórzy określają metaforycznie "lewiatan nieujarzmiony"… , bo rzeczywiście taki ogrom różnorodnych kultów, wierzeń zróżnicowanych regionalnie na wielkim subkontynencie nie da się łatwo "ujarzmić" definicyjnie ^{[ 1 ]}.

"Jako wiarę można uważać hinduizm za coś nieokreślonego, niewyraźnego, wielostronnego, za wszystko dla wszystkich" pisał pierwszy premier wyzwolonych Indii J. Nehru ^{[ 2 ]}.

Zgodzić się trzeba, że hinduizm to nie tylko religia, że obejmuje również poglądy różnych szkół filozoficznych, a także prawa, normy postępowania, ich liczne modyfikacje, kodeksy, jak również dokonywane co jakiś czas syntezy dla uporządkowania głównych pojęć religijnych. Jest więc sposobem życia duchowego Hindusów. A złożyło się nań wiele elementów składowych, które przez wieki kształtowało się w Indiach, poczynając od (co najmniej) wielkiej cywilizacji doliny Indusu.

Przed hinduizmem

Rdzeniem religii, która przybrała postać i nazwę hinduizmu były księgi powstałe w obrębie innej niż cywilizacja doliny Indusu kultury. Otóż na okres między II tysiącleciem a pierwszymi wiekami I tysiąclecia p.n.e. przypada okres wedyzmu — nazwie tej dały początek starożytne księgi: Wedy. Rozmaicie datowane, najczęściej jednak na lata 1200 — 1000 p.n.e., łączą się z indoeuropejskim ludem, który w połowie II tys. p.n.e. przybywać zaczął w kilku falach przez przełęcze Hindukuszu na subkontynent indyjski, stykając się z ludnością z kręgu cywilizacji doliny Indusu zasiedziałej nad wielkimi rzekami Indii północno-zachodnich.

Czas powstania Wed sięga okresu wspólnoty indoirańskiej (przypuszczać należy, że irańska Awesta jest także świadectwem owej wspólnoty).

Wedyzm był religią politeistyczną, a kult polegał na składaniu ofiar bóstwom (jadżnia ), wpierw pod gołym niebem (świątynie pojawiły się znacznie później). W przebogatym panteonie najważniejszymi bogami byli: Indra, Agni, Soma, Djaus, Prythiwi i Aditjowie, a wśród nich Waruna, Mitra, Surja, Waju, Uszas.
Później z wedyzmu wyłonił się braminizm , stąd następny okres nazywany jest okresem bramińskim . Brahman ­ to święta wiedza, magiczna moc tkwiąca w formule, bo też formuły towarzyszące ofiarom nabrały specjalnego znaczenia, jak i wyspecjalizowani kapłani ów kult ofiarny sprawujący. Początki braminizmu łączą się z powstaniem tekstów, zwanych brahmanami, co przypada na wieki między X­VII p. n. e. Wcześniejszą wiarę w bóstwa w znacznym stopniu uzupełniły ceremonie i spekulacje teologiczne.

Upraszczając nieco można by powiedzieć, że jak w wedyzmie to bogowie strzegli porządku społecznego i kosmicznego (ryta ), tak w braminizmie centralnym punktem mającym znaczenie kosmologiczne stało się dokładne dopełnienie rytuału ofiarnego.

Dalsze przekształcenia religii Indii ma związek z nowym (?), a może raczej adoptowanym z kręgu niearyjskiego sposobem rozumienia związku z sacrum. Chodzi o ascezę, medytację, wgląd mistyczny — jakości, które łatwo kojarzymy z Indiami, ale które nie były przedmiotem zainteresowań Wed. Te trendy uwidaczniają się w księgach zwanych aranjakami ­ co znaczy "księgi leśne". Ułożone zostały przez pustelników żyjących w odosobnieniu i dla nich przeznaczone. W jeszcze większym stopniu świadectwem nowych tendencji stały się kolejne księgi — upaniszady . Okres ich powstawania określa się na lata 800­500 p.n.e. Wielu indologów uważa, że powstały one na tych terenach, które najdłużej pozostawały poza zasięgiem kultury Ariów, na wschód zatem od terenów północno-zachodnich Indii (dolina Gangesu, tereny podhimalajskie, itd.). Nie jest też przypadkiem, na tych samych terenach narodził się buddyzm, bliższy wszak myśli upaniszadowej, niż braminizmowi. To w upaniszadach właśnie pojawia się koncepcja reinkarnacji, karmana i sansary. Tutaj też roztrząsano problem wyzwolenia z sansary, czyli kołowrotu wcieleń (moksza ). Tutaj mówi się o relacji tożsamości atman-brahman, gdzie atman to najgłębsza dusza jednostkowa człowieka, brahman zaś — dusza świata, pierwiastek kosmiczny, boski (owe słynne tat twam asi — ty jesteś Tym). Nie bez związku z tą koncepcją mistycznej tożsamości pozostawała metoda poznania — kontemplacja czy medytacja, wgląd mistyczny, intuicyjne dotarcie do prawdy (a nie spekulacje teologiczne, jak w brahmanach).

Zatem te koncepcje, tak potem żywotne i istotne dla hinduizmu, wywodziły się nie z tego kręgu, gdzie powstały pierwsze Wedy, ale z odmiennych tradycji, przedaryjskich (i może one właśnie mają związek z wierzeniami sięgającymi do czasów cywilizacji Indusu, jak i wiele włączonych w ramy hinduizmu kultów bóstw żeńskich).

Należy wspomnieć też o kształtowaniu się sześciu szkół filozoficznych klasycznej filozofii bramińskiej: njaja, wajsieszika, sankhja, joga, mimansa, wedanta (do ok. 500 r. n.e.).

Wreszcie, o czym już wyżej wspomniano, zaczął się proces wchłaniania przedaryjskich kultów i wierzeń. Ich świadectwem są tzw. purany oraz wielkie epopeje: Mahabharata (IV w. p.n.e. ­ IV w. n.e., to w jej ramach znajduje się słynna Bhagawadgita ) i Ramajana (IV w. p.n.e. ­ II w. n.e.). Kształtował się kult boga Wisznu i Śiwy oraz siaktyzm, którego przedmiotem była Wielka Bogini Matka, mająca wiele personifikacji. Kult boga Wisznu i boga Śiwy doprowadził w VI­VIII wieku do powstania w hinduizmie dwóch wielkich wyznań ­ wisznuizmu i śiwaizmu.

Pod koniec XVIII wieku hinduizm objęły ruchy reformatorskie (tzw. renesans indyjski), które łączyły aspekt religijny i polityczny, jak np. stowarzyszenie Brahmo-Samadż.

Począwszy od XIX wieku w hinduizmie pojawiają się tendencje uniwersalizujące, a więc takie, które pozwalałyby uznać go za religię światową.

Hinduizm jest zatem przykładem niemal doskonałym na tę formę religii, którą określa się jako religia synkretyczna.

Księgi hinduizmu

Tradycja dzieli je na dwie podstawowe grupy: śruti (słyszane) i smryti (pamiętane). Pierwsze z nich uważane są za usłyszane przez ryszich — świętych mędrców z ust boga i są traktowane jako najwyższa świętość. Drugie są tekstami związanymi z tradycją, ale nie obdarzanych taką dozą świętości. Kolejna grupa to śastra — teksty normatywne.

Do śruti należą przede wszystkim Wedy. Rozróżnia się cztery Wedy: 1. Rygwedę, czyli wiedzę hymnów recytowanych na cześć bóstw; 2. Jadżurwedę ­ wiedzę formuł ofiarnych, teksty te towarzyszą przebiegowi ceremonii ofiarnych; 3. Samawedę, czyli wiedzę pieśni, przeznaczoną dla kantora, śpiewanych podczas składania ofiar; 4. Atharwawedę ­ wiedzę zaklęć magicznych. W każdej z czterech Wed wyróżnia się zasadnicze zbiory tekstów, zwane sanhitami oraz komentarze (choć są to księgi powstałe w innych, niewedyjskich tradycjach, wspomniane aranjaki i upaniszady oraz brahmany).

Do tekstów smryti należy przede wszystkim Księga albo Prawo Manu (Manu-smryti ), która stanowi najważniejszy zbiór praw indyjskich epoki klasycznej. Zestawiona prawdopodobnie na początku naszej ery, zawiera również ustawy, opisy obyczajów społecznych, a także obowiązki rządzących, kapłanów, małżonków, zwierzchników, służących, reguły podatkowe, uzasadnienie podziału społecznego itp. Do smryti zaliczane są również wielkie epopeje Mahabharata i Ramajana , purany , powstałe w okresie od IV do XIV wieku (dotyczą ceremonii religijnych, zasad dharmy , budowy świątyń, znajdują się tu również mity o stworzeniu świata, genealogie bogów i świętych, dzieje rodów królewskich), a także tantry , pochodzące z ok. VIII wieku n.e., napisane w formie dialogu między Śiwą a jego małżonką Parwati.

Panteon bóstw

Hinduizm ma niezwykle bogaty panteon bogów. Obiektami kultu w głównych odłamach hinduizmu są trzej bogowie: Brahma, Wisznu i Śiwa. Brahma jest twórcą świata, Wisznu jest konserwatorem tego świata, Śiwa zaś doprowadza pod koniec każdej ery do jego zagłady.

Brahmę ­ boga osobowego w hinduizmie ­ przedstawia się jako brodatego mężczyznę, z czterema głowami i czterema ramionami. Jego małżonką jest Saraswati ­ pani ksiąg i umiejętności, opiekunka sztuki i nauki. Życie Brahmy, według wyznawców hinduizmu, odmierza cykl kosmicznego czasu świata (kalpa, juga ).

Wisznu (zwrócony ku wszystkim stronom, co symbolizuje jego aktywność) jest bogiem dobrym i przyjaznym ludziom. Liczne są formy jego przedstawiania — obrazuje się go jako młodzieńca w błyszczącym diademie, jeżdżącego na mitycznym ptaku Garudzie, albo -spoczywającego na wielkim mitycznym wężu, czy też na kwiecie lotosu wyłonionym z wód Praoceanu itd. Jego małżonką jest Lakszmi, bogini bogactwa i szczęścia. Wisznu w hinduizmie jest czczony w swoich zstąpieniach — awatarach , czyli wcieleniach. Wylicza się 10 awatarów Wisznu, między innymi jest nim Kryszna opiewany w Bhagawadgicie , Budda i Kalkin (rodzaj indyjskiego "Mesjasza").

Śiwa jest postacią złożoną, ponieważ łączy wiele cech bogów pradawnych, może nawet sięgających okresu cywilizacji doliny Indusu (postać w postawie jogicznej na tabliczce z Mohendżo Daro). Jest opiekunem medytacji i joginów, a także bogiem siły rozrodczej, której symbolem jest fallus (linga). Małżonką albo "mocą" (siakti ) Śiwy jest Dewi ­ najbardziej popularna bogini dzisiejszych Indii. Dewi nie jest imieniem — oznacza po prostu "Bogini" i jeśli nie jest dodane imię, każdy Hindus wie, że chodzi o małżonkę Śiwy, czy będzie zwana Uma, Parwati, Durga czy wreszcie Kali.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Hinduizm - rys ogólny Kobieta w hinduizmie

Zobacz komentarze (5)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word