Wyrok Sądu Najwyższego — Izba Cywilna z dnia 27 lipca 2000 r. (IV CKN 88/00)

Zawarcie umowy kredytu przez parafię bez zezwolenia właściwego biskupa diecezjalnego jest sprzeczne z prawem określającym sposób działania parafii jako kościelnej osoby prawnej i prowadzi do nieważności czynności prawnej.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 27 lipca 2000 r. na rozprawie sprawy z powództwa Diecezji (...) przeciwko Bankowi Polska Kasa Opieki S.A. Oddział w G. z siedzibą w S. o ustalenie, na skutek kasacji pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 22 stycznia 1998 r. I ACa 1016/97 — oddalił kasację i zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 4500 złotych tytułem kosztów procesu za instancję kasacyjną.

Uzasadnienie

Sąd apelacyjny oparł swe rozstrzygnięcie na następujących ustaleniach:

Pozwany Bank zawarł w dniu 18.III.1992 r. umowę kredytu w wysokości 8 miliardów ówczesnych złotych, oprocentowanego, spłacanego w 10 ratach, z parafią rzymsko-katolicką (...), którą reprezentował proboszcz J. H.

Jako zabezpieczenie spłaty ustanowiono hipoteki na trzech nieruchomościach należących do parafii — kredytobiorczyni oraz innej parafii, a także poręczenie Kurii Diecezjalnej (...) podpisane przez jej kanclerza ks. Z. B. Kredyt został wykorzystany, jednakże na poczet spłat wpłynęła tylko kwota 1,5 miliarda złotych.

Oddalając apelację Banku, pozwanego w niniejszym procesie o ustalenie nieważności umowy kredytu, Sąd Apelacyjny zaakceptował trafność ustaleń faktycznych, w myśl których proboszcz parafii nie miał upoważnienia biskupa diecezjalnego ani uchwały rady parafialnej koniecznych do zaciągnięcia tego kredytu. Sąd drugiej instancji ustalił, że pismo z 28.X.1992 r. złożone u pozwanego przy wniosku kredytobiorcy, a podpisane bezspornie przez Biskupa Diecezji (...), wyrażające zgodę na „podjęcie bankowego kredytu dewizowego lub złotówkowego przez księdza J. H. …", dotyczyło innej czynności prawnej, tj. pożyczki w wysokości, 300 milionów złotych udzielonej wymienionemu przez Towarzystwo Wspólnego Inwestowania S.A. (...). Brak wymienionych wyżej upoważnienia i zgody w ocenie Sądu prowadził do sprzeczności umowy kredytu z prawem w zakresie reprezentacji parafii jako osoby prawnej.

Kasacja pozwanego Banku oparta na pierwszej (art. 393¹ pkt 1 k.p.c.) podstawie zarzuca naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe stosowanie przepisów ustawy z 17.V.1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 25, poz. 154 ze zm.). Z uzasadnienia kasacji wynika, że skarżący upatruje naruszenie art. 35 k.c. przez niewłaściwą wykładnię art. 2 i art. 3 ust. 2 cyt. ustawy polegającą na przypisaniu im mocy ograniczającej kompetencje proboszcza jako organu parafii, mimo że z art. 52 ustawy ograniczenia takie nie wynikają.

Sąd Najwyższy zważył co następuje:

Osobowość prawna z woli prawodawcy wyrażonej w art. 35 k.c. ma charakter normatywny, ponieważ powstanie i ustanie oraz ustrój takich osób określają przepisy. W normie tej odbijają się właściwości osób, które nie mają bytu materialnego ani cech przyrodzonych. Stąd brak naturalnego ustroju i możności działania musi być uzupełniany regułami odpowiednio mocnymi i jawnymi, dla pewności obrotu i ochrony osób trzecich. Mogą być one zawarte już w samych przepisach lub co najmniej w statutach. Właściwa osobom prawnym niezdolność do działania, w tym podejmowania czynności prawnych „osobiście", prowadzi do dalszej, koniecznej regulacji art. 38 k.c., w którym znajduje się najpierw potwierdzenie, że osoba prawna działa (tylko) przez swoje organy, które ostatecznie składają się z ludzi (piastunów organu). Powszechnie przyjmuje się, że działanie piastuna organu jest działaniem samej osoby prawnej. Wzgląd na ochronę interesów jej kontrahentów oraz bezpieczeństwo jej samej nie dopuszcza jednak dowolności sposobu działania organu. Dlatego działaniem osoby prawnej jest działanie jej organów, przewidziane w ustawie i w opartym na niej statucie.

Osobowość prawna Kościoła Katolickiego w zakresie, w jakim wchodzi w stosunki prawne podlegające prawu Rzeczypospolitej Polskiej, podlega takim samym regułom. Zasadnicze różnice w stosunku do większości pozostałych osób prawnych polegają na tym, że powstanie oraz istnienie, a także struktura wewnętrzna Kościoła są niezależne od woli prawodawcy państwowego. Obecnie wyraża to art. 5 Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzeczypospolitą Polską (Dz. U. 1998 r., nr 51, poz. 318). Dla oceny zdarzeń składających się na stan faktyczny rozpoznawanej sprawy właściwe są jednak przepisy ustawy z 17.V.1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 29, poz. 159 ze zm.) powołane w kasacji.

W myśl art. 3 ust. 1 ustawa określa między innymi sytuację prawną i majątkową Kościoła. W zakresie związanym z przedmiotem rozstrzygnięcia znaczenie mają przepisy rozdziału 2 — „Osoby prawne Kościoła i ich organy". W art. 7 ust. 1 wymieniono osoby prawne o charakterze jednostek terytorialnych, m.in. parafie (pkt 5) i ich organy, którymi dla parafii są proboszczowie (ust. 3 pkt 5). Przepisy tego rozdziału ani pozostałe nie określają jednak zakresu kompetencji proboszczów. Nie uczyniono tego także w powoływanym przez skarżący Bank art. 52 ustawy stanowiącym, że Kościołowi i jego osobom prawnym przysługuje prawo nabywania, posiadania i zbywania mienia ruchomego i nieruchomego, nabywania i zbywania innych praw oraz zarządzania swoim majątkiem. Przepis ten umieszczony w dziale III — „Sprawy majątkowe kościelnych osób prawnych" wypełnia postanowienie art. 3 ust. 1 in fine, nie realizuje natomiast wymagania wynikającego z art. 38 k.c., dotyczącego określenia „sposobu" działania.

Ustanowienie reguł zachowania osoby prawnej w stosunkach zewnętrznych, konieczne dla jej funkcjonowania, odbywa się przed lub najpóźniej z chwilą jej powstania. Ze względu na uznaną w omawianej ustawie autonomię Kościoła Katolickiego nie wchodzi w grę system określania ich przepisami wydanymi przez prawodawcę państwowego lub ani statutami kontrolowanymi na etapie rejestracji. Ten zakres regulacji pozostawiony jest samemu Kościołowi Katolickiemu, a wyraża go art. 2 ustawy w sformułowaniach, że (Kościół) rządzi się w swych sprawach własnym prawem (...) oraz zarządza swoimi sprawami. Zarządzanie to dotyczy także majątku Kościoła.

Prawem tym jest Kodeks Prawa Kanonicznego ogłoszony dnia 25.I.1983 r. dekretem Sacra disciplinae leges, promulgowanego w Acta Apostolicae Sedes (vol. LXXV, Pars II) wyd. Pallotinum 1984 r.

Zgodnie z kan. 638 § 1 własne prawo w ramach prawa powszechnego winno określić akty, które przekraczają cel i sposób zwyczajnego zarządzania, a według § 3 do ważności alienacji i jakiegokolwiek działania, przez które stan majątkowy osoby prawnej może doznać uszczerbku, potrzebne jest pisemne zezwolenie kompetentnego przełożonego, wydane za zgodą jego rady. Kanon 1281 § 1 zawiera sankcję nieważności dla czynności zarządcy w odniesieniu do czynności przekraczających granice i sposób zwyczajnego zarządzania, jeżeli nie uzyskali wcześniej pisemnego upoważnienia ordynariusza.

Mimo różnic terminologicznych (zezwolenie lub upoważnienie) w wymienionych przepisach, nie ma wątpliwości, że do kompetencji proboszcza jako organu parafii nie należało samodzielne (bez uzyskania zgody) zaciąganie takich zobowiązań jak w rozpoznawanej sprawie. Należy w tym miejscu wyjaśnić, że zezwolenie bądź upoważnienie jest składnikiem skutecznego działania organu, a w konsekwencji samej osoby prawnej i nie powinny być mylone z pełnomocnictwem. Pełnomocnik działa bowiem w imieniu mocodawcy.

Ponieważ przekroczenie zakresu zwykłego zarządu ze względu na wysokość zobowiązań przenoszącą kwotę ustaloną przez Konferencję Episkopatu Polski nie jest kwestionowane, trzeba zgodzić się z oceną prawną wyrażoną w zaskarżonym wyroku, że zawarcie umowy kredytu bez zezwolenia właściwego biskupa było sprzeczne z prawem określającym sposób działania tej kościelnej osoby prawnej i prowadziło do jej nieważności. Podobne stanowisko Sąd Najwyższy wyraził już w sprawie o zbliżonym przedmiocie — wyrok z 12.III.1997 r. CKN 24/92 (niepubl.).

Odrębnym zagadnieniem nie wchodzącym w zakres rozpoznania jest osobista odpowiedzialność byłego proboszcza parafii (...) oraz ewentualna odpowiedzialność tej parafii lub innej osoby prawnej jeżeli odniosły korzyść z uzyskanego kredytu.

Związanie Sądu Najwyższego (art. 393¹¹ k.p.c.) granicami kasacji uniemożliwia zajęcie stanowiska wobec drugiej przyczyny nieważności umowy kredytu przyjętej przez Sąd orzekający, to jest braku zgody rady parafialnej na zaciągnięcie kredytu przez parafię. Nawet odmienna jej ocena nie miałaby jednak wpływu na wynik sprawy.

Reasumując, należy stwierdzić, że zaskarżony wyrok jest zgodny ze wskazanymi w kasacji przepisami prawa, w kwestionowanym zakresie właściwie rozumianymi i prawidłowo zastosowanymi. W tych warunkach kasacja jako nie zawierająca usprawiedliwionej podstawy, z mocy art. 393¹² k.p.c. podlega oddaleniu.

O kosztach procesu orzeczono na podstawie art. 98 § 1 w związku z art. 391 i 393¹⁹ w granicach określonych w § 7 pkt 7 w związku z § 15 ust. 4 pkt 3 rozp. Ministra Sprawiedliwości z 12.XII.1997 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (...), Dz. U. nr 154, poz. 1013 ze zm.

*

Glosa

I. Wyrok Sądu Najwyższego, który jest przedmiotem niniejszej glosy, dotyczy problematyki styku dwóch porządków prawnych - prawa polskiego i prawa kanonicznego. Sąd Najwyższy miał więc możność rozpoznawać spór dotyczący zagadnień wspólnych obu porządkom prawnym ^{[ 1 ]}. Materia składająca się na problematykę relacji prawo kanoniczne — prawo cywilne jest złożona i skomplikowana pod kątem jurydycznym. Dlatego też coraz więcej spraw z tego zakresu zostaje poddanych orzecznictwu Sądu Najwyższego. Ma to niezwykle istotny wpływ na kształtowanie relacji pomiędzy oboma systemami prawnymi.

Interesującą kwestią jest także to, że wyrok dotyczył praw majątkowych, a stroną sporu była kościelna osoba prawna.

Teza wyroku Sądu Najwyższego jest słuszna i należy ją zaakceptować.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Małżeństwo konkordatowe: wyrok SN 17.11.2000. Strasburg: Krzyż w szkole publicznej a wolność sumienia i wyznania

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word