Spis treści:
Wstęp
Ogólna charakterystyka myśli oświeceniowej
Działalność philosophes
Koncepcje umowy społecznej
Trójpodział władzy
Jan Jakub Rousseau
Thomas Paine
Podsumowanie

Wstęp

Oświecenie, jako epoka, było wewnętrznie dość zróżnicowane, bo chociaż jego ogólną myślą było racjonalne i krytyczne badanie sfer życia, to sposób, w jaki tego dokonywano był niejednolity. Jednocześnie rewolucja francuska w umowny sposób zamyka Oświecenie, zatem można powiedzieć, że stanowi nie tylko zwieńczenie, ale w wielu miejscach odejście od idei tej epoki. Nie sposób jednak nie zwrócić uwagi na to, że hasła, jakie doprowadziły do rewolucji, miały wyjątkowo rozumowy charakter.

Spośród licznych koncepcji społecznych, bo te interesować nas w ramach rewolucji będą najbardziej, należy niewątpliwie zwrócić uwagę na działalność philosophes; myśl Johna Locke’a, koncepcje jednego z najważniejszych oświeceniowych myślicieli — Thomasa Paine’a i oczywiście Jana Jakuba Rousseau. Żeby jednak dobrze zrozumieć istotę ich koncepcji, nie można pominąć krótkiego wstępu o ogólnych ideach oświeceniowych, które łączyły tych często przeciwstawnych sobie myślicieli.

Ogólna charakterystyka myśli oświeceniowej

„Oświecenie jako epoka była tryumfem myślenia alternatywnego, przeświadczenia, że ludzie nie są obowiązani powtarzać bez końca tych samych zachowań, gestów, zwyczajów". ^{[ 1 ]} Z tego zdania można wywnioskować jedną z najważniejszych cech całej epoki Oświecenia, a zarazem czynnik będący wodą na młyn przeciwników utrwalonej tradycją monarchii. Chodzi mianowicie o antydogmatyzm, a co za tym idzie, przyznanie człowiekowi możliwości zmiany zastanego porządku. W praktyce oznaczało to, że racjonalna analiza krytyczna zastanych stosunków społecznych była nie tylko dozwolona, ale i powszechnie usankcjonowana.

W połączeniu z inną ważną cechą, jaką był ideał nauki wyjaśniającej zjawiska w sposób racjonalny, umożliwiło to powstanie wielu dzieł o tematyce polityczno-społecznej, których znaczenie będzie przedstawione dalej. Co więcej, racjonalizm, jako konieczność sprowadzania do prostych prawd rozumowych zarówno nauk przyrodniczych, jak i metafizyki, prowadził do deizmu, a w wielu przypadkach do ateizmu.

To zaś jest niezwykle ważne, ponieważ monarcha do czasów Oświecenia najczęściej był uważany za pomazańca bożego, a zatem jednostkę wybraną przez istotę najwyższą do sprawowania władzy na ziemi. W związku z tym każdy, kto podważał sankcję króla, podważał autorytet Boga. Oświecenie przynosi drastyczną zmianę - to człowiek jest w stanie wyznaczać zasady porządku społecznego. Natomiast Bóg albo jest stwórcą nieingerującym w losy świata, albo też odrzuca się całkowicie jego istnienie.

Wyżej przedstawione trzy elementy mentalności Oświecenia: antydogmatyzm, racjonalizm i ateizm, są punktem wyjścia naszych rozważań. Nie można jednak jeszcze zapomnieć o krytycyzmie — poglądzie kładącym nacisk w naukach na rewizję dotychczasowych założeń i przygotowanie solidnego fundamentu pod przyszły rozwój nauki. Za najwybitniejszego przedstawiciela krytycyzmu uważa się Immanuela Kanta, który, będąc popularnym już za życia, z pewnością odcisnął spore piętno na myśli Oświecenia. Warto przypomnieć, że to właśnie on był autorem metafory Oświecenia jako „wyjścia z niepełnoletniości, w którą człowiek popadł z własnej winy".

Następną wartą uwagi ideą jest skłonność do porządku, racjonalności i przewidywalności zdarzeń. Ten pogląd kłócił się ze stylem schyłkowej polityki absolutystycznej Francji, która odbywała się poza jakimikolwiek kategoriami powszechnego rozumu. W połączeniu z namiętnym egalitaryzmem, znajdującym się w zasadzie „własność zaburza wolność", oraz wiarą w jawność życia politycznego, upadek monarchii we Francji stawał się coraz bardziej realną perspektywą.

Koncepcja człowieka w Oświeceniu była dość specyficzna. Nie tylko ograniczała się do jego natury rozumowej, ale również wyrażała się w stwierdzeniu, że: „Człowiek jest dobry poza społeczeństwem, w jakimś nierzeczywistym stanie pierwotnym". ^{[ 2 ]} Właśnie to stwierdzenie rozłącza ocenę moralną obywatela od przydatności dla państwa. Pozwoliło to kierującym rewolucją przekonać uciskane masy, których świadomość była mocno ograniczona, do uwierzenia we własne możliwości i przeciwstawienie się niesprawiedliwemu systemowi i autorytaryzmowi władzy.

Działalność philosophes

François-Marie Arouet de Voltaire, Wolter
(1694-1778)

Ten krąg myślicieli (ponieważ nazywanie ich filozofiami jest dużą przesadą) nie odegrałby większej roli w procesie dziejowym, gdyby nie hasła, które podchwyciły masy przygotowujące się do rewolucji francuskiej. Przede wszystkim, Wolter, Hume, Franklin, Buffon i Diderot propagują nie tylko wolność wewnętrzną, ale i polityczną obywateli. Prowadzi to do przerzucenia akcentu z moralności — na praktyczne sfery zaakcentowania wolności jednostki. Jest to jedna z głównych idei Oświecenia — otóż człowiek jest wolny zarówno w swoich wyborach codziennych, jak i jako członek społeczeństwa. Philosophes buntowali się przeciwko ograniczaniu wolności politycznej, jaką to politykę prowadziła monarchia absolutna. Dość wspomnieć, że praktycznie pozbawiony udziału w życiu politycznym stan trzeci stanowił 98% ludności ówczesnej Francji.

Denis Diderot
(1713-1784)

Drugą koncepcją, jaką zagorzale propagowali philosophes, było ujawnienie życia publicznego. Dla zamkniętego w Wersalu otoczenia króla, który jednak sprawował funkcję publiczną, było to zdecydowanie nie do przyjęcia. Niemniej, oświecenie niejasnych mechanizmów władzy było także ważnym czynnikiem, jaki przyczynił się do ogromnej fali niezadowolenia wśród największej siły liczebnej (i, jak się okazało, także politycznej) ówczesnej Francji. Także działalność philosophes jako propagatorów wolności i jasności mechanizmów władzy miała znaczący wpływ na wybuch rewolucji francuskiej.

Koncepcje umowy społecznej

John Locke
(1632-1704)

Ponieważ umów społecznych było kilka, należy trzymać się tych, które odegrały największą rolę w umysłach ludzi Oświecenia. Niewątpliwie są nimi wizja Brytyjczyka Johna Locke’a oraz Jana Jakuba Rousseau, którym zajmiemy się w dalszej części pracy.

„W stanie natury ma rządzić obowiązujące każdego prawo natury. Rozum, który jest tym prawem, uczy cały rodzaj ludzki, jeśli tylko ten chce się go poradzić, że skoro wszyscy są równi i niezależni, nikt nie powinien wyrządzać drugiemu szkód na życiu, zdrowiu, wolności czy majątku" ^{[ 3 ]} — tak w swoich Dwóch traktatach o rządzie J. Locke przedstawiał wizję społeczeństwa. I są to główne założenia jego umowy społecznej, która kładzie nacisk na wolność jednostek i racjonalne urządzenie państwa.

Można ponadto powiedzieć, że u Johna Locke’a następuje swoiste odwrócenie ról. Oto naród, a nie władca, jest namiestnikiem Boga na ziemi. Jest to już pierwszy akcent antyabsolutystyczny w myśli brytyjskiej, która zostanie podchwycona w pewien sposób przez Francuzów. Co prawda, mówi się jeszcze tutaj o Bogu, ale nie wolno zapominać, że ten filozof żył wtedy, kiedy oświecenie dopiero się kształtowało i nie było w pełni akceptowaną tendencją.

Co więcej, koncepcja umowy społecznej uzasadnia bunt przeciwko władzy w przypadku lekceważenia własności i sankcjonuje społeczeństwo do sprzeciwu wobec niesprawiedliwości władzy. Dzięki temu: „Władca powróci znów do ludu, który jest uprawniony do odzyskania swej pierwotnej wolności, a przez ustanowienie nowej legislatywy, do zapewnienia sobie własnej ochrony i bezpieczeństwa, co stanowi cel, dla którego ludzie są w społeczeństwie". ^{[ 4 ]}

W powyższej wypowiedzi warto zwrócić uwagę na dwa ważne fakty. Po pierwsze, co trzeba podkreślić jeszcze raz, lud nie jest podrzędny w stosunku do władcy. To lud jest suwerenem, natomiast władza ma wykonywać jego wolę, a nie dążyć do własnych korzyści, co było nagminne w dobie monarchii absolutnych. Po drugie, odróżnia ona społeczeństwo od człowieka, w ten sposób zaprzeczając arystotelesowskiemu modelowi animal sociale. W efekcie, społeczeństwo jest traktowane jako zbiór obywateli danego państwa a nie naturalny twór zbiorowości ludzkiej.

Pozostałe aspekty teorii umowy społecznej Johna Locke’a można tutaj pominąć, ponieważ z wielu względów nie odegrały one znaczącej roli w rewolucji francuskiej. Po pierwsze, ze względu na antagonizmy pomiędzy Francją a Anglią, które obejmowały większość dziedzin życia. Po drugie, myśli Johna Locke’a, jednego z prekursorów liberalizmu, przegrały niejako na terenie Francji z teoriami Rousseau. A dokładniej, Rousseau przekształcił zatomizowaną teorię państwa z pism politycznych Locke’a do koncepcji wspólnoty i właśnie ta wizja odegrała największą rolę w rewolucji francuskiej.

Trójpodział władzy

Charles Louis de Secondat baron de la Brede et de Montesquieu, Monteskiusz
(1689-1755)

Kolejnym, wręcz podstawowym, zarówno dla rewolucji francuskiej, jak i współczesnej polityki, hasłem była idea trójpodziału władzy, wprowadzona do myśli politycznej przez Charlesa Louisa de Secondat barona de la Brede et de Montesquieu, zwanego Monteskiuszem. Wyłożył on swoją teorię funkcjonowania państwa w dziele: O duchu praw.

Sama idea trójpodziału władzy jest współczesnemu człowiekowi znana, ponieważ wpisała się na trwałe do tradycji konstytucyjnej Europy. Dość przypomnieć, że - idąc za Hobbesowską koncepcją prawa stanowionego jako miejsca poskramiania dzikości natury — Monteskiusz postulował ograniczenie władzy, a zwłaszcza jej podział. W celu uchronienia jednostki przed ingerencjami władzy w jej życie prywatne, proponuje oddzielenie od siebie władzy ustawodawczej (parlamentu), wykonawczej (króla, rządu lub prezydenta) i sądowniczej (sądów).

Taka idea gwarantuje nie tylko ograniczenie możliwości prowadzenia rządów absolutnych, ale i jest podstawą ustroju parlamentarnego. Umożliwia ona ponadto wprowadzanie sprawiedliwości do życia społecznego, uniemożliwiając wpływanie na sądy przez inne władze. Lista korzyści, jakie płyną z trójpodziału władzy dla przejrzystości procesu rządzenia, porządku w państwie i racjonalności mechanizmów władzy, jest bardzo długa. Nic zatem dziwnego, że dzisiaj jest to podstawa ustrojów konstytucyjnych.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Dlaczego oświeceniowy projekt wolności poniósł klęskę? Radykalne Oświecenie

Zobacz komentarze (2)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word