Spis treści:
1. Czym było oświecenie?
2. Na czym polegał oświeceniowy projekt wolności
2.1 W sferze politycznej
2.1.1 Myśl Locke’a
2.1.2 Działalność les philosophes
2.1.3 Koncepcje rewolucjonistów amerykańskich
2.2 W sferze obyczajowej, religijnej i filozoficznej
2.2.1 Myśl francuska
2.2.2 Krytycyzm I. Kanta
3. Krytyka projektu oświeceniowej wolności
3.1 Konserwatyzm
3.1.1 Krytyka rewolucji francuskiej
3.1.2 Główne idee konserwatyzmu 
3.2 Ucieczka od wolności
4. Podsumowanie
5. Bibliografia
5.1 Podmiotowa
5.2 Przedmiotowa

1. Czym było Oświecenie?

"Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletniości, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletniość to niezdolność człowieka do posługiwania się swoim własnym rozumem, bez obcego kierownictwa. (...) Sapere aude! Miej odwagę, by posługiwać się swym własnym rozumem — tak oto brzmi hasło oświecenia". ^{[ 1 ]}

Tymi słowami ponad dwa wieki temu opisywał swoją epokę Immanuel Kant. Oświecenie jest okresem trwającym pomiędzy rewolucją angielską 1688 roku a Wielką Rewolucją Francuską 1789r. Nie należy zapominać, że w ciągu tego wieku przeplatały się różne, często sprzeczne ze sobą prądy myślowe. Można jednak wyróżnić kilka głównych cech tej epoki.

Znamiennym jest, że Oświecenie posiadało dużą samoświadomość — twórcy tamtego okresu wyznaczali kręgi swoich zainteresowań w sposób ukierunkowany. W efekcie, powstawały dzieła o samym Oświeceniu, o sensie wielkiego ruchu myślowego, jakim to ostatnie niewątpliwie było.

W sferze ideologicznej Oświecenie jest epoką bardzo bogatą. Podstawową ideą Oświecenia był krytycyzm w stosunku do zastanego porządku świata. Myśliciele dążyli do zbadania prawdziwości zarówno posiadanej wiedzy naukowej, jak i przekonań religijnych, filozoficznych, politycznych i obyczajowych. Czyniono to w sposób niepozbawiony wiary w oświecenie i powrót do rozumu.

„Do wejścia na drogę oświecenia nie potrzeba niczego prócz wolności: i to wolności najmniej szkodliwej ze wszystkiego, co można nazwać wolnością, mianowicie wolności czynienia wszechstronnego publicznego użytku ze swego rozumu" ^{[ 2 ]}. Tak natomiast filozof z Królewca opisał sens oświeceniowego projektu wolności, który można uznać za podstawowy wytwór tej epoki. Bo o ile krytycyzm był rewizją założeń, o tyle projekt liberalny był już elementem twórczym. Oświecenie, które zwrócone było ku człowiekowi, w tym projekcie przedstawiło konkretny zbiór rozwiązań, które miały doprowadzić do zbudowania świata opartego na ludzkiej wolności i wynikających z niej możliwościach.

Oświeceniowy projekt wolności można podzielić jednak na dwa główne nurty. Pierwszy z nich — polityczny — znalazł zastosowanie w obydwu rewolucjach epoki, a jego twórcami byli przede wszystkim John Locke oraz pozostający w kręgu myśli liberalnej koloniści amerykańscy. Drugi z nich — obejmujący zarówno filozofię i religię, jak i obyczaje — był budowany przede wszystkim na kontynencie europejskim.

2. Na czym polegał oświeceniowy projekt wolności

2.1 W sferze politycznej

2.1.1 Myśl Locke’a

John Locke, angielski filozof przełomu epok, stał się prekursorem całego ruchu liberalnego. Dość powiedzieć, że jego Listy o tolerancji i Dwa traktaty o rządzie zapoczątkowały dyskusje na temat praw człowieka oraz metod legitymizacji władzy. Można z pewnością stwierdzić, że Oświecenie w polityce zaczyna się z chwilą publikacji tych utworów.

Niezmiernie ważne jest także to, że Locke pochodził z Wysp Brytyjskich — tereny te były oddzielone od Europy nie tylko w sensie geograficznym. Nie wolno przecież zapominać, że koncepcje empiryczne i w zasadzie cała teoria nauk przyrodniczych, która przetrwała, w nieco zmienionej przez pozytywistów formie, do dziś pochodziły właśnie z kręgu kultury anglosaskiej. U progu Oświecenia można szukać nawet przyczyny rozerwania kulturowego Anglii i Stanów Zjednoczonych od krajów zachodnioeuropejskich.

W myśli politycznej Johna Locke’a można wyróżnić jeden, niezwykle ważny element: koncepcję umowy społecznej. Choć była już poprzedzona dziełami Grocjusza i Hobbesa, wprowadzała znaczącą zmianę orientacji całej teorii. Otóż propozycję Locke’a można nazwać indywidualistyczną i liberalną, kładła ona nacisk na wolność jednostki, rozgraniczenie sfery prywatnej od publicznej i kwestionowała sankcję władzy absolutnej.

Koncepcja człowieka, jaka została wykorzystana do budowy umowy społecznej, była negatywna — filozof uważał, że człowiek z natury dąży do własnego dobra, a nie dobra ogółu. Jednak, w przeciwieństwie do Hobbesa, zakładał, że ludzie zdolni są również do zachowań altruistycznych, które wynikają z poczucia wspólnoty (stopnia utożsamiania jednostki ze wspólnotą i rzeczywistego wpływu na proces rządzenia).

Z tej wizji jasno wynika, że Locke jest zwolennikiem demokracji, która — choć tylko w momentach wyborów — pozwala obywatelom decydować o losach kraju. Sama umowa społeczna miała być sytuacją, w której mieszkańcy ustalają zasady, które będą obowiązywać powszechnie w ich kraju.

Koncepcja umowy społecznej, pochodząca od tego filozofa, miała kilka głównych założeń. Po pierwsze, należy zbadać pochodzenie władzy w kraju. Jeśli wynika ona ze zgody mieszkańców dawniej, to do dziś należy przestrzegać tych założeń. Umowa ustanawia nowożytne państwo. W związku z tym, autor propaguje jasność i jawność przepisów umowy społecznej i wprowadzenie rządów prawa. Zasady te muszą być wpisane w konstytucji państwa. Nie trzeba chyba dodawać, że, jak na człowieka Oświecenia przystało, zakładał on związanie prawa do uczestnictwa w tworzeniu takiej umowy z świadomością polityczną obywateli.

Nie wolno także zapominać, że w koncepcji Locke’a, to wspólnota jest suwerenem, który na mocy wyborów przydziela prerogatywy rządowi. Takie założenie usuwa problem władzy jako przymusu, wprowadzając dobrowolność umowy i poddania się procesowi rządzenia przez obywateli. Jest to założenie podstawowe dla myśli liberalnej, wręcz fundamentalne dla wszystkich koncepcji demokracji. Jednak najważniejsza z przesłania Locke’a jest zasada trzech wolności, stanowiąca pewien fundament oświeceniowego projektu wolności w polityce.

Po pierwsze, w państwie musi być szanowana własność prywatna. Wolność dopuszczająca własność jest paradygmatem całej koncepcji liberalizmu. Własność wynika z włożenia przez człowieka pracy w uzyskanie jakiegoś przedmiotu. „Czy powie ktoś, że nie był on uprawniony do tych żołędzi czy jabłek, które zawłaszczył, dlatego że nie dysponował zgodą całego rodzaju ludzkiego na uczynienie ich swoim? (...) Widzimy więc, że wzięcie czegoś z tego, co na mocy umowy pozostaje wspólne, i wydobycie tego ze stanu natury, w którym się dotąd znajdowało, zapoczątkowuje własności, bez której to, co wspólne, nie może zostać zużyte". ^{[ 3 ]} Dlatego, idąc tropem myśli liberalnej, człowiek posiada prawo do własności, ponieważ absurdem jest, aby za każdym razem pytał o zgodę wszystkich innych ludzi. Jednocześnie uzyskanie towaru wymaga włożenia pracy w przekształcenie natury, co jest zapłatą za zabranie towaru ze wspólnej puli. Nierówności w społeczeństwie biorą się z wkładu pracy obywateli i są naturalne, nie można ich kwestionować i egalitaryzować pod tym względem społeczeństwa, dowodzi filozof.

Prawo do posiadania, oczywiście, wiąże się z prawem do prowadzenia działalności gospodarczej. Nie można przecież zaprzeczyć, że właśnie różnice wywodzące się z włożonej pracy umożliwiają ludziom czerpanie zysku ze swojej pracy. W państwie Locke’a wolność działalności gospodarczej musi być wpisana do konstytucji, a przez to państwo niejako promuje obywateli aktywnych.

Po drugie, wolność wypowiedzi. Umożliwia ona prowadzenie uczciwego dyskursu politycznego, przedstawianie swoich przekonań i racji bez narażania się na poniesienie kary. Jest to niezbędna zasada, ponieważ jej brak prowadzi do ustroju totalitarnego.

Po trzecie, zasada wolności zrzeszania się. Zgodnie z myślą Locke’a, tylko ta wolność pozwala na forsowanie swoich poglądów, ponieważ jeden obywatel nie ma takiej mocy, co zgromadzenie.

Podsumowując, myśl polityczna Johna Locke’a jest przykładem liberalizmu, a przez to kładzie nacisk na wolność i autonomiczność jednostki. Wola powszechna jest u filozofa sumą aktów woli pojedynczych jednostek. Trudno zatem odeprzeć zarzut, że nie buduje ona wspólnoty, ale tylko zatomizowaną społeczność. Warto jednak pamiętać o tym, że choć w swoich założeniach wydaje się naturalna i prosta, w praktyce myśli liberalna jest trudna do wprowadzenia i zaakceptowania przez ludzi mało aktywnych, a przede wszystkich wierzących w opiekuńczą rolę państwa. Dlatego stanowi ona wyraz oświeceniowego projektu wolności.

2.1.2 Działalność les philosophes

Był to krąg myślicieli, którzy sami nazwali sobie nazwę philosophes w znaczeniu: głosiciele oświecenia; szerzący idee oświeceniowe. Największą aktywnością wśród nich wyróżniali się: Wolter, Hume, Franklin, Buffon i Diderot. Należeli do bardzo zróżnicowanej, ale też ściśle związanej ze swoją, grupy naukowców, literatów, polityków i ludzi szeroko rozumianej kultury, których działalność wyzwoliła ruch oświeceniowy w Europie i Ameryce. Łączyło ich żywe zainteresowanie rozwojem nauk przyrodniczych, niezłomne (często wymagające prawdziwej odwagi) występowanie przeciw zestarzałym tradycjom, zabobonom i uprzedzeniom, wspólne pragnienie, aby ułatwić rozwój i krzewienie się bardziej liberalnych i humanitarnych instytucji politycznych. ^{[ 4 ]}

Ich wpływ na rozwój filozofii był znikomy, w zasadzie powtarzali jedynie idee innych ludzi. Jednak mieli oni duży wpływ na kształtowanie się mentalności mieszkańców absolutystycznej Francji, głosząc tam idee wolności. Znamiennym jest, że propagowali oni przede wszystkim wolność polityczną, nie ograniczając się do wolności wewnętrznej jednostki.

W efekcie wzrastała świadomość uciskanych przez monarchię mieszkańców. Wolność polityczna obejmowała nie tylko przywileje czy swobody, ale przede wszystkim prawa mieszkańców do realizowania siebie, krytyki władzy i poznawania jej mechanizmów. Dlatego ruch ten, choć nie oryginalny, lecz popularyzatorski, ma duże znaczenie dla kształtowania się projektu wolności wywodzącego się z Oświecenia.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Idee Oświecenia a rewolucja francuska Radykalne Oświecenie

Zobacz komentarze (5)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word