|
Chcesz wiedzieć więcej? Zamów dobrą książkę. Propozycje Racjonalisty: | | |
|
|
|
|
Tematy różnorodne » Inny punkt widzenia
Moralność bez przymiotników Autor tekstu: Stanisław Obirek
Pytanie o źródła
moralności tak bardzo zaprzątało uwagę Henri Bergsona, że poświęcił mu
całą książkę O dwóch źródłach
moralności i religii
[ 1 ]. Ustalenia Bergsona są na
tyle interesujące, że warto je i dziś przywoływać, zwłaszcza, że zostały
sformułowane tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej. Otóż zdaniem
francuskiego myśliciela istnieją dwa rodzaje moralności: moralność
statyczna, skoncentrowana na sobie samej, i moralność dynamiczna, otwarta na
drugiego człowieka. Łatwo zgadnąć, za jakim typem moralności opowiada się
Bergson. Czytelnik jego pism intuicyjnie dokonuje tego samego wyboru.
Intuicje autora O
dwóch źródłach moralności i religii, czasem w nawiązaniu do niego
(Emanuel Levinas [ 2 ]), a częściej niezależnie od niego (Franz Rosenzweig [ 3 ],
Martin Buber [ 4 ] i inni) rozwinęli
filozofowie dialogu. Niekiedy odwoływali się do horyzontu religijnego (Rosenzweig,
Buber) a niekiedy zatrzymywali się na doświadczeniu drugiego człowieka (Levinas),
pozostawiając kwestię religii otwartą.
Nie ukrywam, że ten typ myślenia jest mi bliski.
Inaczej mówiąc,
jedyne
kryterium moralności odnajduję w konkretnym zachowaniu ludzi wobec siebie nawzajem (i do siebie samych zresztą
też). Jest to kryterium znajdujące umocowanie we wszystkich systemach
religijnych. Odwołam się do tych, które znam lepiej — judaizmu i chrześcijaństwa,
choć i w islamie, w buddyzmie i hinduizmie można znaleźć wiele materiału
potwierdzającego nie tylko wertykalny, ale i horyzontalny wymiar religii. Otóż w dziesięciorgu przykazań powtórzonych dwukrotnie, w Księdze Wyjścia 20,
2-17 i w Księdze Powtórzonego Prawa 5, 6-21 większość (dokładnie sześć)
określa sposoby odnoszenia się do drugiego człowieka: „Czcij ojca twego i matkę twoją, abyś długo żył na ziemi, którą Pan Bóg twój da tobie. Nie
będziesz zabijał. Nie będziesz cudzołożył. Nie będziesz kradł. Nie będziesz
mówił przeciw bliźniemu twemu kłamstw jako świadek. Nie będziesz pożądał
domu bliźniego twego. Nie będziesz pożądał żony bliźniego twego, ani jego
niewolnika, ani jego niewolnicy, ani jego wołu, ani jego osła, ani żadnej
rzeczy, która należy do bliźniego twego" (Wj 20, 12-17). Podobnie w Ewangelii św. Mateusza znajdujemy jednoznacznie brzmiące słowa Jezusa:
„Zaprawdę powiadam wam: Wszystko, czego nie uczyniliście jednemu z tych
najmniejszych, tegoście i Mnie nie uczynili" (Mt 25, 45). A co takiego należało
czynić, czytamy w tym samym rozdziale: „Bo byłem głodny, a daliście Mi jeść;
byłem spragniony, a daliście Mi pić; byłem przybyszem, a przyjęliście
Mnie; byłem nagi, a przyodzialiście Mnie; byłem chory, a odwiedziliście
Mnie, byłem w więzieniu, a przyszliście do Mnie" (ww. 35-36). Na wątpliwości
osądzanych król jednoznacznie odpowiada: „Zaprawdę, powiadam wam: Wszystko,
co uczyniliście jednemu z tych braci moich najmniejszych, Mnieście uczynili"
(w. 40). Podobnie w sporze o tradycję, zanotowaną zarówno przez św. Mateusza
jak i św. Marka, Jezus wyraźnie wskazuje na moralny wymiar ludzkiego
zachowania: „Nie rozumiecie, że wszystko, co wchodzi do ust, do żołądka
idzie i wydala się na zewnątrz. Lecz to, co z ust wychodzi, pochodzi z serca, i to czyni człowieka nieczystym. Z serca bowiem pochodzą złe myśli, zabójstwa,
cudzołóstwa, czyny nierządne, kradzieże, fałszywe świadectwa, przekleństwa"
(Mt 15, 17-19).
Nie oznacza to, że zarówno judaizm jak i chrześcijaństwo
sprowadzają religię do moralności, ale chyba dość wyraźnie wskazują, że
jest to kryterium decydujące o jakości wyznawcy odwołującego się do tych
religii.
Powyższe uwagi skreśliłem na marginesie artykułu
Bohdana Chwedeńczuka, który po raz kolejny formułuje swoje tezy na temat
przekonań religijnych (najszerzej rozwinął je w książce pod tym tytułem
[ 5 ]).
Szanuję dociekliwość i precyzję analityczną autora, uważam nawet, że jego
próby wykazania braku związku religii z moralnością są interesującym przykładem
kolejnego oczyszczania pojęć z możliwych nadużyć. Niemniej jednak wydaje mi
się, że z pożytkiem może je przeczytać zarówno wierzący jak i niewierzący, a każdy z nich utwierdzi się zapewne w przekonaniach żywionych przed lekturą
sugestywnie sformułowanych tez.
Za znacznie ciekawsze uważam jednak
próby
zrozumienia motywacji zarówno
wierzącego jak i niewierzącego, które prowadzą do zachowań i postaw
moralnych. Mówiąc wprost nie interesuje mnie, czy Janusz Koraczak był człowiekiem
wierzącym czy niewierzącym, zachwyca mnie natomiast stworzona przez niego
pedagogika wyrosła z szacunku dla dziecka. Podobnie nie zastanawiam się nad
motywami postępowania Ireny Sendlerowej, która uratowała w czasie wojny dwa i pół tysiąca dzieci żydowskich, tylko zdumiewam się jej czynem, a jeszcze
bardziej gdy słyszę, że 92-letnia dziś staruszka „obrusza się, kiedy
ktoś nazywa ją bohaterką", gdyż „ojciec nauczył ją, że gdy człowiek
tonie, trzeba mu podać rękę" [ 6 ].
Jaki z tego morał? Ano taki, że wykazywanie fałszu
przekonań drugiego człowieka nie zaprowadzi nas daleko. Tak działo się do
tej pory i skutki takich działań były i są dość opłakane. Osobiście, będąc
człowiekiem wierzącym i z wiary w dużym stopniu czerpiącym siłę do
moralnego postępowania, nie przestaję się zdumiewać moralną klasą moich
niewierzących przyjaciół, którzy nie raz zawstydzili mnie spójnością
swojej postawy i przekonań.
Poza tym, z upływem lat, coraz mniej nachodzi mnie ochota nawracania innych (chętnie
przywołuję znany wiersz ks. Jana Twardowskiego Nie przyszedłem Pana nawracać), a częściej zastanawiam się, co
możemy zrobić razem, bo przecież znacznie więcej nas łączy, niż dzieli.
I na koniec jeszcze dwie uwagi. Cieszy mnie, że w oficjalnym nauczaniu Kościoła katolickiego pojawia się coraz więcej akcentów
podkreślających pozytywne znaczenie innych tradycji religijnych, jak to się
stało dwukrotne w Asyżu w 1986 i w 2002 roku z okazji Dnia Modlitwy o Pokój
przedstawicieli różnych religii. Swoistym „zapleczem teoretycznym" tych
spotkań dla uczestników katolickich (w tym samego papieża Jana Pawła II)
jest dokument opublikowany przez Papieską Radę do Spraw Dialogu Międzyreligijnego w 1991 roku Dialog i głoszenie Ewangelii, z którego pozwolę sobie przywołać znamienny, jak się wydaje, fragment:
"Z tej tajemnicy
jedności wynika, że wszyscy mężczyźni i kobiety, którzy są zbawieni,
chociaż w różny sposób, są w tej samej tajemnicy zbawienia w Jezusie
Chrystusie przez Jego Ducha. Chrześcijanie wiedzą o tym przez swoją wiarę,
podczas gdy inni pozostają nieświadomi, że Jezus Chrystus jest źródłem ich
zbawienia. Tajemnica zbawienia dosięga ich, w sposób znany Bogu, poprzez
niewidzialne działanie Ducha Chrystusa. Konkretnie polega to na szczerym czynieniu dobra w ich własnych tradycjach religijnych i w posłuszeństwie ich sumieniu, w którym wyznawcy innych religii pozytywnie
odpowiadają na Boże zaproszenie i otrzymują zbawienie w Jezusie Chrystusie,
nawet jeśli nie rozpoznają albo nie uznają Go jako Zbawiciela." (nr 29)
(podkreślenie dodane).
Wydaje mi się, że bez niebezpieczeństwa
nadinterpretacji można odnieść kryterium „szczerego szukania dobra" i „posłuszeństwa własnemu sumieniu" również do niewierzących. A to, że
ich zbawienie wieczne nie interesuje, to już inna sprawa, do której warto
zapewne powrócić przy innej okazji.
Druga uwaga, tym razem krytyczna pod adresem mego Kościoła.
Nie potrafię dzielić ocen wyrażanych wielokrotnie przez wielu hierarchów (w
tym przez samego papieża Jana Pawła II), że dzisiejsi ludzie żyją tak
(czytaj niemoralnie), jak gdyby Boga nie było. Ten rodzaj oceny ludzkiego postępowania
słusznie drażni osoby nie uznające istnienia Boga (trafnie zadają pytanie: a skąd oni wiedzą, jak się żyje bez Boga?). Musimy się uważniej słuchać, a mniej stanowczo oceniać. W tym sensie przyznaję rację Małgorzacie
Kowalskiej, która w swej książce poświęconej dialektyce określa nowoczesność
jako permanentny kryzys [ 7 ].
Dotyczy on, jak mniemam, zarówno wierzących jak i niewierzących.
*
„Forum Klubowe" nr 10 (2) 2003. Tekst podpisany: „Ks. Michał"
Przypisy: [ 1 ] Tłum. Piotr Kostyło i Krzysztof Skorulski, Kraków, 1993. [ 2 ] Por. jego
Całość i nieskończoność. Esej o zewnętrzności,
tłum. Małgorzata Kowalska, Warszawa 1998. [ 3 ] Por.
jego. Gwiazda zbawienia, tłum.
Tadeusz Gadacz, Kraków 1998. [ 4 ] Por. jego
Dwa typy wiary, tłum. Juliusz Zychowicz, Kraków 1995. [ 5 ] Przekonania
religijne, Warszawa, 2000. [ 6 ] A. Zawłodzka,
Dzieci Sendlerowej, "Wprost"
16 lutego 2003, s. 60. [ 7 ] Por. „Nowoczesność jako permanentny kryzys nie zna spokoju, nieustannie przekracza i kwestionuje samą siebie. W tym sensie jest nie tylko destrukcyjna, ale też nieuchronnie autodestrukcyjna. Proces jaki stanowi, ma charakter konfliktowy i dramatyczny", Dialektyka poza dialektyką. Od Bataille`a do Derridy, Warszawa 2000, s. 18. « Inny punkt widzenia (Publikacja: 22-05-2006 )
Stanisław ObirekUr. 1956 r. Jeden z najbardziej znanych jezuitów polskich, znany m.in. ze swego zaangażowania w dialog międzyreligijny i z niewierzącymi. Studiował filologię polską, filozofię i teologię na uczelniach Krakowa, Neapolu i Rzymu. W 1997 roku habilitował się na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1976 roku wstąpił do zakonu jezuitów; w 1983 roku otrzymał święcenia kapłańskie. Był profesorem w Wyższej Szkole Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum w Krakowie. Pełnił tam także funkcje kierownika Katedry Historii i Filozofii Kultury oraz prorektora. Przez cztery lata był rektorem Kolegium Jezuitów w Krakowie. Był także wieloletnim redaktorem naczelnym "Życia Duchowego" oraz twórcą oraz dyrektorem Centrum Kultury i Dialogu. Jest autorem książki "Co nas łączy? Dialog z niewierzącymi" (2002). Interesuje się miejscem religii we współczesnej kulturze, dialogiem międzyreligijnym i możliwościami przezwyciężenia konfliktów cywilizacyjnych i kulturowych. We wrześniu 2005 roku opuścił zakon jezuitów. Obecnie jest wykładowcą Uniwersytetu Łódzkiego. Więcej informacji o autorze Liczba tekstów na portalu: 14 Pokaż inne teksty autora Najnowszy tekst autora: Karol Wojtyła – Jan Paweł II | Wszelkie prawa zastrzeżone. Prawa autorskie tego tekstu należą do autora i/lub serwisu Racjonalista.pl.
Żadna część tego tekstu nie może być przedrukowywana, reprodukowana ani wykorzystywana w jakiejkolwiek formie,
bez zgody właściciela praw autorskich. Wszelkie naruszenia praw autorskich podlegają sankcjom przewidzianym w
kodeksie karnym i ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.str. 4799 |
|