Umieszczenie w zakładzie poprawczym można warunkowo zawiesić na okres próby wynoszący minimum rok, maksymalnie 3 lata. Korzystając z tej możliwości sąd musi powziąć przypuszczenie, że mimo nieumieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym, cele wychowawcze zostaną osiągnięte, przy uwzględnieniu jego właściwości i warunków osobistych oraz okoliczności i charakteru czynu. Uwagę zwraca to, że przy określeniu przesłanek stosowania zakładu poprawczego, ustawodawca wskazał na cel w postaci resocjalizacji, a przy wspomnianym zawieszeniu — na cel wychowawczy. W okresie próby stosuje się środki wychowawcze. Sąd odwołuje warunkowe zawieszenie fakultatywnie, w przypadku dalszej demoralizacji nieletniego lub uchylania się przez niego od nałożonych obowiązków bądź nadzoru. Obligatoryjne odwołanie (wprowadzone nowelizacją z 2000 r.) następuje w przypadku popełnienia przez nieletniego któregoś z enumeratywnie wymienionych w przepisie ustawy ciężkich przestępstw — tych samych, które dają możliwość ukarania go w myśl k. k. lecz gdy nie zachodzi możliwość przeprowadzenia w stosunku do niego postępowania karnego. W przypadku pomyślnego upływu okresu próby i dalszych trzech miesięcy umieszczenie w zakładzie poprawczym z mocy prawa uważa się za niebyłe.

Przepisy ustawy, dotyczące postępowania wykonawczego, dają możliwość orzeczenia przez sąd rodzinny warunkowego zwolnienia z zakładu poprawczego, w przypadku zaistnienia przesłanek odwołujących się do postępów wychowawczych nieletniego. Jest to możliwe nie wcześniej niż po upływie 6 miesięcy od umieszczenia w zakładzie (do tego okresu sąd może zaliczyć pobyt w schronisku dla nieletnich). Pozostałe zasady są takie same, jak przy warunkowym zawieszeniu, z tym, że okres próby może trwać nie dłużej niż do ukończenia przez nieletniego 21 lat. W przypadku ponownego umieszczenia w zakładzie możliwe jest ponowne warunkowe zwolnienie, ale najwcześniej po upływie roku. Przepisy działu IV ustawy przewidują także możliwość warunkowego odstąpienia od umieszczenia w zakładzie poprawczym, zanim to nastąpiło (lub po upływie okresu odroczenia lub przerwy — art. 71), w przypadku gdy w zachowaniu nieletniego nastąpiła istotna poprawa. W takim wypadku zamiast zakładu poprawczego również stosuje się środki wychowawcze. Podobnie jak przy warunkowym zwolnieniu, możliwe jest to także wobec osób, które ukończyły 18 lat. Sąd może zarządzić umieszczenie nieletniego w zakładzie, gdy przemawiają za tym względy wychowawcze. Jeżeli to nie nastąpi w ciągu 2 lat i 3 miesięcy, orzeczenie o umieszczeniu w zakładzie z mocy prawa uważa się za niebyłe.

Ostatnio omówione środki przypominają środki probacyjne, przewidziane przez prawo karne. Między tymi rozwiązaniami zachodzą jednak różnice, wynikające chociażby ze wspomnianego faktu, że wobec nieletnich nie stosuje się kary, a do niej środki probacyjne się odnoszą. Pozostałe różnice tkwią m. in. w przesłankach zastosowania tych środków. W przypadku warunkowego zawieszenia umieszczenia w Z. P. ustawa mówi jedynie o przypuszczeniu sądu, że cele postępowania wobec sprawcy czynu zostaną spełnione, natomiast przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary, jak wynika z odpowiedniego przepisu k. k., sąd musi mieć pewność co do tego. Jeżeli chodzi o warunkowe zwolnienie (z Z. P. i z odbywania reszty kary pozbawienia wolności), różnica jest podobna. Kodeks karny expressis verbis mówi o przekonaniu sądu, że sprawca będzie przestrzegał porządku prawnego a w stosunku do nieletniego wystarczy, że sąd poweźmie takie przypuszczenie. W przypadku odstąpienia od umieszczenia w Z. P. i warunkowego umorzenia postępowania, to jedna z różnic ma charakter techniczny, albowiem pierwszy z tych środków jest stosowany na etapie postępowania wykonawczego, a drugi z nich — sądowego.

Poza omówionymi wyżej środkami, w dziale II ustawy (art. 12) umieszczono środki leczniczo-wychowawcze. Ustawa wymienia je oddzielnie, ponieważ ich bezpośrednim celem nie jest oddziaływanie na postawę nieletniego. Mogą być one stosowane w przypadkach wystąpienia u niego zaburzeń psychicznych lub potrzeby zapewnienia mu opieki wychowawczej. Zaburzenia te zostały określone podobnie jak w przepisach prawa karnego o niepoczytalności. Ustawa nie przewiduje takiej instytucji, ponieważ zachowania nieletnich nie ocenia się pod kątem możliwości pokierowania swoim postępowaniem i rozpoznania znaczenia czynu.

Jak już wspomniano, wszystkie omówione środki mogą być wykonywane najdalej do momentu ukończenia przez nieletniego 21 lat, z tym że środki polegające na zobowiązaniu do określonego postępowania, nadzór odpowiedzialny rodziców, skierowanie do ośrodka kuratorskiego albo odpowiedniej organizacji społecznej lub instytucji, zakaz prowadzenia pojazdów oraz przepadek mogą być wykonywane tylko do ukończenia przez nieletniego 18 lat. Jeżeli natomiast środki wychowawcze zostały orzeczone na podstawie przepisów prawa karnego, to granica 21 lat nie doznaje wyjątku. Wykonywanie środków wskazanych w ustawie ustaje również z chwilą, gdy nieletni zostanie powołany do zasadniczej służby wojskowej lub zastępującej ją formacji.

W tym miejscu pozostaje jeszcze omówić kwestię zastosowania wobec nieletniego kary. Jest to możliwe w trzech przypadkach. Jeden z nich przewidują przepisy kodeksu karnego a dwa przepisy omawianej ustawy. Pierwszy przypadek (art. 10 par. 2 i 3 k. k.) odnosi się do nieletniego, który po ukończeniu 15 lat dopuści się któregoś z enumeratywnie wyliczonych, najcięższych przestępstw. Może on ponosić odpowiedzialność karną, jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy, jego stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste, w szczególności gdy stosowane uprzednio środki przewidziane dla nieletnich okazały się nieskuteczne. 

Kodeks przewiduje tutaj obligatoryjne obniżenie wymiaru kary do dwóch trzecich górnej jego granicy oraz fakultatywne nadzwyczajne złagodzenie kary. Drugi przypadek wprowadza art. 13 ustawy. Mówi on o nieletnim, który popełnił czyn karalny, ukończył w chwili orzekania 18 lat i wobec którego zachodzą podstawy do umieszczenia w zakładzie poprawczym. W takim przypadku sąd może zastosować karę, jeżeli stosowanie tego środka byłoby już niecelowe. Nadzwyczajne złagodzenie kary jest obligatoryjne. Ustawa mówi o „środkach poprawczych", mimo że sama wymienia tylko jeden taki środek. A maiori ad minus należy uznać, że niecelowość odnosić się musi również do środków wychowawczych. Po trzecie zastosowanie wobec nieletniego kary jest możliwe (art. 94 ustawy) gdy zostanie orzeczony wobec niego środek poprawczy a przed rozpoczęciem wykonywania tego środka ukończy on 18 lat. W tym przypadku również obligatoryjne jest nadzwyczajne złagodzenie kary. 

W szczególnie uzasadnionych przypadkach można odstąpić od jej wymierzenia, zwłaszcza w przypadku istotnej poprawy w zachowaniu sprawcy. Czas trwania orzeczonej w ten sposób kary pozbawienia albo ograniczenia wolności nie może być dłuższy niż czas, jaki pozostał do ukończenia przez nieletniego 21 lat. Kontrowersje budzi pozostawienie stosowania tego ostatniego rozwiązania od swobodnej decyzji sądu oraz — z punktu widzenia zasady winy — kwestia polegająca na tym, że odnosi się ono do momentu już po orzekaniu w sprawie nieletniego, który nie musiał mieć ukończonych nawet 17 lat. Reasumując, ukaranie nieletnich w myśl k. k. odnosi się do rozumienia tej kategorii osób, przyjętego na gruncie przepisów prawa karnego i jest niezależne od możliwości zawinienia sprawcy. Przypadek drugi pozostaje w zgodzie z zasadą winy, natomiast trzeci trochę od niej odchodzi.

W związku z kwestią stosowania kary wobec nieletnich pozostaje problem, w jaki sposób traktować zachowania mogące wchodzić w skład czynu ciągłego, gdy niektóre z nich miały miejsce podczas nieletniości sprawcy (w rozumieniu prawa karnego). Obecnie doktryna i orzecznictwo zgodnie przyjmują, że ukaranie takiego czynu może nastąpić, gdy wszystkie wchodzące w jego skład zachowania odpowiadają przesłankom zastosowania kary.

Stosowanie środków wychowawczych, leczniczych albo poprawczego wobec sprawcy, który nie jest nieletnim w rozumieniu prawa karnego a nie ukończył 18 lat, przewidują przepisy k. k. i k. k. s. Jest to możliwe przy uwzględnieniu tych samych elementów, jakie decydują o ukaraniu nieletniego po ukończeniu 15 lat. W przypadku gdy przemawiają one za wspomnianym rozwiązaniem, sąd ma obowiązek jego zastosowania.

Postępowanie w sprawie nieletniego należy co do zasady do właściwości sądów rodzinnych. Wyjątki na rzecz sądu karnego dotyczą przypadków, gdy czyn nieletniego pozostaje w związku z czynem osoby dorosłej, zachodzą podstawy do ukarania nieletniego na podstawie k. k. lub gdy popełnił on czyn karalny wyczerpujący znamiona przestępstwa i ukończył przed wszczęciem postępowania 18 lat. W „zwykłych" przypadkach prowadzenie postępowania koncentruje się w sądzie rodzinnym a jedynie niektóre czynności, takie jak n.p. mediacja, zbieranie dowodów, mogą być dokonywane przez inne podmioty. Postępowanie się wszczyna, jeżeli zachodzi podejrzenie zaistnienia przesłanek wymienionych w art. 2 ustawy. Ze względu na szybkość dokonuje tego pojedynczy sędzia. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, jeżeli okoliczności nie dają podstaw do jego prowadzenia lub gdy orzeczenie środków wychowawczych albo poprawczego byłoby niecelowe, zwłaszcza ze względu na środki orzeczone w innej sprawie. Występują tutaj charakterystyczne dla ustawy kryterium celowości oraz możliwość selekcji spraw nieletnich. Stronami postępowania są nieletni, jego rodzice albo opiekun oraz prokurator. Ustawa wyszczególnia środki dowodowe, takie jak wywiad środowiskowy oraz opinia ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego lub innej specjalistycznej placówki.

W każdej sprawie nieletniego sędzia rodzinny prowadzi postępowanie wyjaśniające mające na celu zbadanie istnienia przesłanek postępowania oraz potrzeby zastosowania środków wymienionych w ustawie. Na tym etapie, w przypadku konieczności zabezpieczenia prawidłowego przebiegu czynności sądu, policja może zatrzymać nieletniego i umieścić go w policyjnej izbie dziecka. Na podstawie wyników postępowania wyjaśniającego sędzia rodzinny może wydać, poza postanowieniem o umorzeniu postępowania, jeszcze cztery inne rozstrzygnięcia merytoryczne. Chodzi tu o decyzje dotyczące dalszego rozpoznania sprawy w którymś z dwóch rodzajów postępowania, normowanych ustawą (opiekuńczo-wychowawcze, poprawcze), przekazania sprawy prokuratorowi (w przypadku istnienia przesłanek z art 10 par. 2 k. k.) albo przekazania sprawy szkole, do której nieletni uczęszcza lub organizacji społecznej, do której należy. Prokurator zwraca sprawę sędziemu rodzinnemu w przypadku ujawnienia nowych okoliczności, przemawiających przeciwko zastosowaniu kary.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Złodziejstwo intelektualne. Prawo autorskie w Internecie Odpowiedzialność karna za czyny naruszające prawa autorskie i prawa pokrewne

Zobacz komentarze (2)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Miłosz Obłoza Ur. 1984. Student prawa UMCS. Mieszka w Lublinie  Liczba tekstów na portalu: 2  Pokaż inne teksty autora  Poprzedni tekst autora: Upadłość i bankructwo w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim