I. Wprowadzenie

Celem artykułu jest prezentacja i analiza modelu życia praktycznego, zaproponowanego przez Arystotelesa. Spośród trzech modeli (życie teoretyczne, praktyczne i oddane rozkoszy) interesujący nas problem zajmuje wiele miejsca w dziełach etycznych filozofa ze Stagiry, choć nie jest opisany w sposób tak dokładny jak życie teoretyczne. Przyjrzymy się więc pewnym jego szczegółowym aspektom.

Pragnę rozpocząć od zarysowania problematyki odwiecznego napięcia pomiędzy teorią a praktyką. Następnie przejdziemy na poziom bardziej szczegółowy, na którym zajmować się będziemy etyką Arystotelesa w kontekście modeli życia, aby zastanowić się nad jej rozbiciem na życie teoretyczne i praktyczne. W kolejnej części rozważymy istotę życia praktycznego i jego wyznaczniki. Na końcu przejdziemy zaś do hierarchii arystotelesowskich modeli oraz kwestii ewolucji terminu bios praktikos .

Ze względów formalnych oraz metodologicznych musiałem ograniczyć analizę do Etyki nikomachejskiej w tłumaczeniu Danieli Gromskiej oraz Etyki eudemejskiej, przełożonej przez Witolda Wróblewskiego. Chcąc rozwiać wątpliwości natury terminologicznej mogące się pojawić u dociekliwego czytelnika, ważniejsze terminy z obu dzieł przytaczam w oryginalnym greckim brzmieniu. Sporadycznie tylko sięgać będę do innych dzieł Stagiryty. Spośród dostępnej literatury przedmiotu pragnę zaś wskazać na Kondycję ludzką Hannah Arendt, jako na pozycję, która w największym stopniu wpłynęła na kształt poniższych myśli. Chciałbym zaznaczyć ponadto, iż nie planuję opisywać w tym miejscu zaleceń filozofii praktycznej Arystotelesa, gdyż przedsięwzięcie to wymagałoby znacznych nakładów miejsca i czasu, ograniczę się zaś wyłącznie do modelu życia, o którym dowiadujemy się głównie z Etyki nikomachejskiej

II. Bios praktikos

1. Teoria i praktyka

Od czasów Arystotelesa teoria i praktyka uchodzą za dwie dziedziny charakterystyczne dla refleksji filozoficznej. Obejmują one bowiem wszystkie ludzkie zachowania. Możemy zastąpić tę parę inną, mianowicie myśleniem i działaniem ^{[ 1 ]}. Należy wyraźnie zaznaczyć, iż rozumienie działania, o którym pisze Stagiryta, znacząco odbiega od sensu współczesnego. Nie ma na myśli bowiem każdego rodzaju aktywności, lecz działanie dobre etycznie (którego celem jest oczywiście szczęście). Z Etyki nikomachejskiej wiemy bowiem, iż cnoty osiąga się poprzez działanie. Arystoteles pisze, iż:

„ludzie jednak na ogół nie postępują w ten sposób, lecz, uciekając się do rozważań słownych, sądzą, że uprawiają filozofię i że dzięki temu osiągną wysoki poziom etyczny; zachowują się przy tym podobnie jak chorzy, którzy uważnie słuchają, co mówi lekarz, nie spełniają jednak żadnego z jego zalece ń” ^{[ 2 ]}.

Na tym zasadniczym podziale opierają się liczne Arystotelesowskie dystynkcje. Najbardziej oczywistą jest podział filozofii, wedle którego problemy ontologiczne, epistemologiczne i logiczne (filozofia teoretyczna), przeciwstawiono filozofii praktycznej (filozofia spraw ludzkich, na którą składają się etyka i teoria państwa). Pierwsza z nich zmierza do bezinteresownego poznania rzeczywistości, druga zaś zajmuje się właśnie działaniem (πράξις) oraz jego warunkami i zasadami ^{[ 3 ]}. Warto pamiętać, iż Arystoteles zdecydowanie oddzielając wiedzę praktyczną od teoretycznej, unikał w ramach tej pierwszej jakiejkolwiek teorii w tradycyjnym rozumieniu ^{[ 4 ]}. Ponadto należy dodać, że nauki praktyczne stoją w hierarchii niżej niż teoretyczne ^{[ 5 ]}.

Arystoteles odróżnia wyraźnie myślenie teoretyczne i praktyczne. Rozróżnienie to jest na tyle ważne, żeby przytoczyć rzeczoną myśl w całości:

„Skoro dzielność etyczna jest trwałą dyspozycją do pewnego rodzaju postanowień, postanowienie zaś jest aktem pragnienia, wypływającym z namysłu, to wobec tego musi być sąd prawdziwym i słusznym musi być pragnienie, jeśli postanowienie ma być szlachetne, i przedmiot stwierdzony przez sąd musi być ten sam, co przedmiot, ku któremu skierowuje się pożądanie. Ten więc rodzaj myślenia dyskursywnego i prawdy jest praktyczny. W teoretycznym natomiast myśleniu dyskursywnym, które nie jest praktyczne ani wytwórcze, dobrem jest prawda, a złem fałsz ” ^{[ 6 ]}.

Warto zwrócić uwagę dodatkowo na rozróżnienie pomiędzy ruchami i czynnościami ^{[ 7 ]}. Wszystkie działania do których odnoszą się cnoty w Etyce nikomachejskiej są czynnościami (’ενέργειαι), w węższym sensie Arystoteles posługuje się zaś terminem πράξεις ^{[ 8 ]}.

Chcąc dopełnić szkicu podstawowych pojęć należy w tym miejscu przywołać fundamentalną różnicę pomiędzy wspomnianym wyżej działaniem a tworzeniem (ποίησις). W Etyce nikomachejskiej Arystoteles pisze:

„Spośród rzeczy, które mogą mieć się inaczej, jedne są przedmiotem twórczości, inne – przedmiotem działania (…) trwała dyspozycja do opartego na rozumowaniu działania jest czymś różnym od takiejże dyspozycji do opartego na rozumowaniu tworzenia. Dlatego też żadna z nich nie obejmuje drugiej: ani bowiem działanie nie jest tworzeniem, ani tworzenie działaniem ” ^{[ 9 ]}.

Hannah Arendt podkreśla znaczenie podziału na rezultaty działania i wytwory. Wskazuje ona na produkt działania oraz wyraźny kres jego przebiegu jako wyznaczniki faktu, iż ktoś „działa jak rzemieślnik” ^{[ 10 ]}.

2. Bios theoretikos (βίος θεορητικός) i bios praktikos (βίος πρακτικός)

Modele życia

Z całą pewnością możemy uznać Arystotelesa za kontynuatora Platońskiej koncepcji filozofii jako pewnego modelu życia ^{[ 11 ]}. Koncepcja modeli życia przypomina w swoisty sposób stadia estetyczne, etyczne i religijne, wyróżnione przez Kierkegaarda, przy czym kwestia wyboru pomiędzy nimi jest w przypadku Arystotelesa bardzo skomplikowana. Przekonamy się o tym w dalszej części pracy.

Należy zauważyć jednak, iż sposoby życia, do których omówienia właśnie przechodzimy, mogły charakteryzować jedynie ludzi wolnych. Musieli oni być niezależni od życiowych konieczności i zapoczątkowanych przez nie stosunków społecznych. Jak trafnie zauważyła Hannah Arendt „ów warunek wstępny, warunek wolności, wykluczał wszystkie sposoby życia poświęcone głównie podtrzymywaniu własnej egzystencji” ^{[ 12 ]}. Zatem wykluczony zostawał tu nie tylko niewolnik, ale także rzemieślnik wytwarzający i gromadzący dobra.

W Etyce nikomachejskiej czytamy:

„Zdaje się, że nie bez słuszności określa się dobro samo przez się i szczęście w związku z różnymi sposobami życia. Niewykształcony ogół i prostacy widzą je w rozkoszy; dlatego też zadowalają się życiem polegającym na używaniu. Trzy bowiem są najważniejsze rodzaje życia, a mianowicie, oprócz wyżej wspomnianego, życie poświęcone bądź działalności obywatelskiej, bądź teoretycznej kontemplacji ” ^{[ 13 ]}.

Opis ten Arystoteles uzupełnia w Etyce eudemejskiej pisząc:

„Istnieją trzy czynniki, zapewniające postępowanie przynoszące szczęście, które poprzednio uznaliśmy za najwyższe dobro dla ludzi: doskonałość, wiedza teoretyczna i przyjemność, widzimy, że istnieją również trzy rodzaje życia, które wszyscy ludzie, według możności, wybierają, aby je przeżyć: życie polityka, życie filozofia i życie oddane rozkoszy. Spośród nich filozof mianowicie pragnie tego, co dotyczy wiedzy teoretycznej i kontemplacji prawdy, polityk pragnie pięknych czynów (one same wynikają z doskonałości), a człowiek oddany rozkoszy pragnie przyjemności cielesnych” ^{[ 14 ]}.

Istota życia praktycznego

Z Etyki nikomachejskiej dowiadujemy się, iż życie praktyczne to życie obywatelskie, którego celem jest cnota. Takie rozumienie życia praktycznego ma doniosłe konsekwencje. Przede wszystkim, zgodnie z nim, działanie stwarza sferę publiczną ^{[ 15 ]}.

Chcąc sięgnąć po przykład życia praktycznego możemy wskazać na wiele czynności z dziedziny politycznej, ale musimy pamiętać, że nie może być to prawodawstwo, gdyż Grecy nie zaliczali go do aktywności politycznej ^{[ 16 ]}. Posłużmy się więc bardziej nietypowym przykładem, pochodzącym mianowicie ze sfery życia prywatnego. Arystoteles stwierdza bowiem, iż dobroczyńca kocha tych, którym pomógł, znacznie bardziej niż oni jego (są wyłącznie interesowni), gdyż wykonał on dzieło, podczas gdy druga strona jedynie doznała dobroczynności ^{[ 17 ]}. Powtórzmy więc za Hannah Arendt, iż dobroczyńca „kocha” swoje dzieło, życie przyjmującego, które „tworzył”, tak jak poeta kocha swoje wiersze, a miłość ta jest prawie tak gorąca jak miłość matki do dziecka ^{[ 18 ]}.

Kluczowe jest tu doświadczenie. Arystoteles twierdzi, iż to właśnie ono jest konieczne, aby orientować się w kwestiach życia praktycznego. Dlatego też młodzieńcy nie powinni słuchać nauk o państwie ^{[ 19 ]}. W innym miejscu dodaje on, iż potrzeba dużo czasu, aby zdobyć doświadczenie:

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Sofiści Recenzja: Kwestia prawdy: Bóg, nauka i wiara

Zobacz komentarze (4)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word