Na drodze do konkordatu. Geneza projektu konwencji z 1988 między PRL a Watykanem

Idea porozumienia między Stolicą Apostolską a władzami polskimi powróciła w drugiej połowie 1963 r., podczas drugiej sesji Soboru Watykańskiego II. Wiązała się ona z działaniami niektórych świeckich działaczy katolickich środowiska KIK-u, „Znaku”, „Więzi” i „Tygodnika Powszechnego”. Objęły one zwłaszcza opublikowanie na łamach „Więzi” artykułu Tadeusza Mazowieckiego i Andrzeja Wielowiejskiego pt. Otwarcie na Wschód , w którym stwierdzono m.in., że ułożenie stosunków dyplomatycznych między Watykanem a Warszawą byłoby wielkim krokiem na drodze odprężenia na świecie i pozwoliłoby na lepsze poznanie i zrozumienie stanowiska obu stron, co z kolei jest warunkiem niezbędnego zaufania . ^{[ 17 ]} Ponadto Stanisław Stomma rozpowszechnił w Rzymie memoriał środowiska katolików świeckich pt. Opinia . Dokument ten wskazywał na dążenia środowisk katolickich do porozumienia między Kościołem i państwem i nawiązania stosunków polsko-watykańskich. W odpowiedzi na te działania Prymas S. Wyszyński przygotował dla papieża i dla Sekretariatu Stanu obszerną analizę wyjaśniającą dążenia rządu polskiego oraz inspirowanych przez niego grup tzw. katolików postępowych do zawarcia konkordatu. Prymas przewidywał, że los układu ze Stolicą Apostolską byłby prawdopodobnie zbliżony do losu porozumienia z 1950 r. Umowa posłużyłaby być może do utrzymania status quo , ale nie byłaby użyteczna dla definitywnego załatwienia pozycji i warunków działania Kościoła w Polsce. Autor przewidywał, że reżim chciałby wyłączyć z rozmów polskich hierarchów, aby łatwiej uzyskać korzystne dla siebie koncesje. W opinii kard. S. Wyszyńskiego w obecnym stanie rzeczy układ byłby możliwy tylko po długich rozmowach, a jego podstawową przesłanką winno być ustanie represji wobec Kościoła a zarazem uspokojenie katolickiej opinii publicznej. Dążenie partii do zawarcia układu ze Stolicą Apostolską Prymas ocenił jako nieszczere. W istocie rzeczy, jego zdaniem, strona partyjno-państwowa nie chciała układu. W sumie zarówno Stolica Apostolska jak i kard. S. Wyszyński oceniali koncepcję podpisania konkordatu za zdecydowanie przedwczesną. ^{[ 18 ]}

Z czasem władze nabrały przekonania, że nie uda się porozumieć ze Stolicą Apostolską z pominięciem kard. S. Wyszyńskiego. 6 października 1964 r. W. Gomułka zwrócił się do Jerzego Zawieyskiego z prośbą, aby za wiedzą i zgodą Prymasa udał się do Rzymu i osobiście przekazał papieżowi, że polski rząd gotów jest nawiązać stosunki ze Stolica Apostolską, o ile ona tego chce. Do spotkania z papieżem doszło 25 listopada 1964 r. Pisarz przekazał oświadczenie Gomułki, że na tle dążeń do pokoju rząd polski jest gotów do zawarcia układów ze Stolicą Apostolską. Paweł VI także wyraził po temu aprobatę. Jeśli rząd zwróci się w tej sprawie, stwierdził Papież, Stolica Apostolska najchętniej rozpocznie negocjacje, pod jednym wszakże warunkiem, że jakiekolwiek układy muszą być prowadzone za wiedzą polskiego Episkopatu.

Dążenia władz polskich przyniosły jednak pewien rezultat — 5 kwietnia 1965 r. doszło do pierwszego kontaktu mons. Agostino Casarolego z przedstawicielami PRL we Włoszech – ambasadorem Willmannem. ^{[ 19 ]} W 1966 r. A. Casaroli odbył pierwszą nieoficjalną podróż do Polski. Początek kontaktów na wyższym szczeblu stanowiła obecność przedstawicieli rządu polskiego na uroczystości beatyfikacji o. Maksymiliana Kolbego w październiku 1971 r. Następnie Sekretarz Rady ds. Publicznych Kościoła mons. A. Casaroli oficjalnie przybył z wizytą do Polski. Z kolei 12 listopada 1973 r. z oficjalną wizytą do Watykanu przybył Minister Spraw Zagranicznych PRL Stefan Olszowski. A. Casaroli został oficjalnie zaproszony do odwiedzenia Polski. Odwiedziny miały miejsce od 4 do 6 lutego 1974 r. W komunikacie z wizyty ogłoszono powołanie grupy roboczej ds. kontaktów między Stolicą Apostolską a rządem PRL. Owocem jej prac stało się podpisanie 6 lipca 1974 r. Protokółu ws. nawiązania „stałych kontaktów roboczych” między Stolicą Apostolską a PRL.

Protokół wspomniany przewidywał, że stałe kontakty robocze między Stronami będą realizowane przez zespoły złożone z desygnowanych własnych przedstawicieli Zespół strony polskiej miał funkcjonować przy Ambasadzie PRL w Rzymie. Watykan zobowiązał się zapewnić mu faktyczną pomoc, w celu utrzymania praktycznej współpracy z odpowiednimi organami Watykanu lub jego przedstawicielami. W praktyce zespołowi strony polskiej Stolica Apostolska przyznała przywileje i immunitety podobne do członków misji dyplomatycznych (zwolnienia od podatków, cła, przepisy rejestracyjne, łącznie z wpisaniem członków zespołu do książki dyplomatów korpusu watykańskiego). Dla strony watykańskiej Protokół nie przewidywał utworzenia zespołu ze stałą siedzibą w Warszawie. Przyjęto, że zespół watykański będzie w każdym przypadku, kiedy Stolica Apostolska uznana za stosowne, przybywać do Polski na rozmowy z kompetentnymi przedstawicielami władz oraz że Polska udzieli w tym celu niezbędnej pomocy. Protokół określił, że przedmiotem kontaktów roboczych będą sprawy dotyczące światowych problemów pokoju, a w szczególności bezpieczeństwa europejskiego i współpracy, wzajemna wymiana informacji na temat stosunków Państwo – Kościół, konsultacje odnośnie problemów kościelnych, sprzyjające procesowi normalizacji stosunków między wymienionymi wyżej podmiotami oraz przygotowanie dalszych oficjalnych rozmów między PRL a Stolicą Apostolską. W protokole wyrażono przekonanie, że ustanowienie stałych kontaktów roboczych i konstruktywna działalność zespołów będzie stwarzać sprzyjający klimat dla dalszych rozmów między Polską a Watykanem. ^{[ 20 ]} W sumie Protokół stanowił namiastkę umowy międzynarodowej regulującą wąski aspekt odniesień między władzami PRL a Stolicą Apostolską. Był dowodem faktycznego uznania się, nie podnosił jednak wzajemnych stosunków do rangi stosunków dyplomatycznych. Stolica Apostolską traktowała funkcjonujący u jej boku zespół polski, jako sui generis misję specjalną. Przewodniczącym delegacji watykańskiej, co ogłoszono 8 listopada 1974 r., został mons. Luigi Poggi. Delegacji polskiej przewodniczył minister pełnomocny Kazimierz Szablewski. W 1982 r. stanowisko to objął Jerzy Kuberski, zaś w 1986 r. szefem delegacji watykańskiej został Mons. Francesco Colasuonno. Stałe kontakty robocze PRL oraz Stolicy Apostolskiej w owym czasie miały charakter bezprecedensowy, aczkolwiek nie w pełni jednoznaczny z punktu widzenia prawa międzynarodowego. ^{[ 21 ]}

Do Protokołu negatywnie odniósł się Prymas S. Wyszyński. Podczas audiencji u papieża Pawła VI 5 października 1974 r. został on zobowiązany przez niego do akceptacji porozumienia i jednocześnie otrzymał zapewnienie, że okresowe przyjazdy abp. L. Poggi’ego do Polski nie spowodują osłabienia pozycji Kościoła polskiego w rozmowach z rządem PRL. Paweł VI stwierdził, że Szef Zespołu ds. Stałych Kontaktów Roboczych otrzymał zakaz ingerowania w sprawy dotyczące stosunków Państwo – Kościół, z wyjątkiem tych, które są w gestii Stolicy Apostolskiej (np. nominacje biskupów). W rezultacie kard. S. Wyszyński złożył przyrzeczenie respektowania dotychczasowych porozumień między Polską a Watykanem. Natomiast A. Casaroli oceniając postawę Prymasa wyraził obawy, że może obecnie on swoim postępowaniem doprowadzić do sytuacji, w której porozumienie o działalności zespołów będzie miało jedynie formalny charakter. ^{[ 22 ]}

Na uwagę w związku z tym zasługuje fakt, że kard. Stefan Wyszyński nie uznawał regulacji położenia Kościoła katolickiego w Polsce w formie umowy (układu) między państwem a Stolicą Apostolską za skuteczną gwarancję jego egzystencji, trzeźwo upatrując jej przede wszystkim w związkach wiernych z Kościołem. Kościół w Polsce , stwierdził Prymas, stoi nie mocą takich czy innych układów politycznych i umów dyplomatycznych. Kościoła w Polsce to nie zabezpiecza. […] Jesteśmy przekonani, że nagromadzenie energii wiary, modlitwy, wrażliwości moralnej, tradycji narodowej i religijnej pozostanie zawsze kapitałem, który nie da się łatwo wyczerpać . ^{[ 23 ]} Świadomość oparcia w rzeszach wiernych pozwalała metropolicie gnieźnieńsko-warszawskiemu odrzucić ewentualną aprecjację Kościoła przez państwo. Kościół nie chce dla siebie przywilejów , mówił do duchowieństwa stolicy 24 grudnia 1977 r., nie oczekuje i nie potrzebuje zabezpieczenia politycznego czy ekonomicznego. Damy sobie radę z pomocą naszego ludu Bożego . ^{[ 24 ]}

Projekt konwencji między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Stolicą Apostolską został przygotowany przede wszystkim w wyniku prac legislacyjnych na forum Zespołu Redakcyjnego Komisji Wspólnej Przedstawicieli Rządu i Episkopatu Polski w okresie od października 1987 r. do maja 1988 r. Dynamika prac była duża w owym czasie i to nie tylko z uwagi na istnienie wyraźnej woli politycznej po stronie władz państwowych, ale także z racji przedyskutowania szeregu postanowień przyszłej konwencji na form Komisji Wspólnej oraz Zespołu Roboczego ds. Legislacyjnych jeszcze w latach 1981-1983.

Stronę państwową w owym czasie w Zespole reprezentowali: prof. Adam Łopatka (współprzewodniczący), prof. Michał Pietrzak, Aleksander Merker oraz Bogusław Skręta. Delegatami Episkopatu byli: ks. Alojzy Orszulik (współprzewodniczący), ks. prof. Marian Żurowski, prof. Andrzej Stelmachowski, i ks. Jan Chmiel. W maju 1981 r. skład zespołu został poszerzony o bpa Józefa Glempa ze strony kościelnej oraz prof. Jerzego Jodłowskiego ze strony państwowej. ^{[ 25 ]} Podczas prac wspomnianego Zespołu Roboczego jego uczestnicy wysuwali niekiedy koncepcję zawarcia umowy międzynarodowej między PRL a Stolicą Apostolską. Było rzeczą znamienną, iż dla niektórych przedstawicieli strony rządowej, jak prof. M. Pietrzak, brzmienie przepisów wyznaniowych ówczesnej konstytucji nie stanowiło przeszkody do zawarcia umowy ze Stolicą Apostolską. ^{[ 26 ]} W 1983 r. także na forum Komisji Wspólnej, po stronie kościelnej, pojawił się pomysł równoległego zawarcia aktu międzynarodowego […] np. w formie konwencji . Idea ta nie znalazła jednak uznania mocodawców, zwłaszcza po stronie państwowej. ^{[ 27 ]} Zwyciężyła koncepcja wydania dwóch aktów – wspólnej deklaracji Rady Państwa oraz Konferencji Episkopatu Polski, mającej charakter polityczny, oraz ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Polsce. Koncepcja tego rodzaju pojawiła się już podczas prac Zespołu Redakcyjnego w marcu 1981 r. Idea deklaracji poprzedzającej ustawę normującą status Kościoła katolickiego w Polsce była rozwiązaniem oryginalnym, nie spotykanym wówczas w ustawodawstwie światowym. Potrzeba wydania takiej deklaracji uzasadniana była przede wszystkim niemożnością wyrażenia w ustawie stanowiska Kościoła katolickiego w Polsce wobec socjalistycznego państwa. Przedmiotem szczegółowej, czasami wręcz drobiazgowej, dyskusji, nie wolnej od sporów, było zwłaszcza: zagadnienie świeckiego charakteru państwa, problem uznania przez Kościół legalności systemu komunistycznego w Polsce, kwestia osobowości publicznoprawnej Kościoła, zasady nominacji biskupów (w tym wpływ władz państwowych na ten proces) a także tworzenia diecezji. Projekt deklaracji był przedmiotem prac legislacyjnych w okresie od marca do października 1983 r. Przyjęcie dokumentów legislacyjnych przez Zespół Roboczy nastąpiło 14 grudnia 1983 r.

[ 19 ] Szerzej na temat przebiegu wspomnianego spotkania w: P. Raina, Cele polityki władz wobec Watykanu , op. cit. , s. 44.

[ 21 ] W latach osiemdziesiątych XX wieku charakter stałych kontaktów roboczych był interpretowany na dwa, różne sposoby. Pierwsza wykładnia wychodziła z założenia, że jest to forma nieznana konwencji dyplomatycznej o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r., negowała zatem ich dyplomatyczny charakter. Druga interpretacja opierała się na przeświadczeniu, iż każda z instytucjonalnych form kontaktów między podmiotami stosunków międzynarodowych ma charakter dyplomatyczny. Zatem stałe kontakty robocze między PRL oraz Stolica Apostolską należałoby uznać za nietypową formę stosunków dyplomatycznych.

[ 22 ] Informacja z 16 października 1974 r. dotycząca stosunków PRL – Watykan, oprac. Departament I (wywiad) MSW, Sygn. IPN BU 0639/209 t.4.

[ 25 ] G. Rydlewski, Geneza i tryb przygotowania ustawodawstwa wyznaniowego w Polsce w roku 1989 , [w:] B. Górowska, G. Rydlewski, Regulacje prawne stosunków wyznaniowych w Polsce , Warszawa 1992, s. 205.

[ 26 ] Zob. Protokół z XXVII Zespołu Roboczego do Spraw Legislacyjnych Komisji Wspólnej Przedstawicieli Rządu i Episkopatu w dniu 24 stycznia 1983 r. , Archiwum Akt Nowych (AAN), zesp. Urząd ds. Wyznań, sygn. 116/5, s. 23-24.