Wiarę w Boga trzeba zwalczyć — zdaniem Bakunina — również dlatego, że rodzi ona niesprawiedliwości. Ludzie projektują prawa na świat boży, gdzie nabierają one najwyższej mocy i wracają z powrotem na ziemię, gdzie stają się źródłem nierówności, nienawiści i przemocy. Dlaczego jednak tak uwłaczające ludzkości idee są powszechne na całym świecie?

„Trwałość wiary wśród warstw ludności rolniczej — zwłaszcza wiary w Boga-Stwórcę, nauczyciela i sędziego, opiekuna i dobroczyńcę — jest zjawiskiem naturalnym z powodu ciemnoty, braku oświecenia ludu. Lud bezkrytycznie wchłania tradycję religijną, która staje się pewnego rodzaju umysłowym i moralnym nawykiem, silniejszym nawet niż jego naturalny zdrowy rozsądek." ^{[ 16 ]}

Lud stara się zaradzać własnym problemom poprzez przebywanie w karczmach lub kościołach, podczas gdy — według Bakunina — jedynym sposobem przezwyciężenia wszechobecnego zabobonu jest rewolucja społeczna. Z kolei ludzie wykształceni trzymają się kurczowo religii, ponieważ daje im ona władzę nad pospólstwem.

Bakunin ostro krytykował także instytucje kościelne. Twierdził, że wszelcy kapłani są samozwańczymi „trucicielami" chcącymi omotać lud — podobnie jak urzędnicy wszelkich innych organizacji:

„Istnieje kategoria ludzi, którzy, jeśli nie wierzą, muszą przynajmniej udawać, że wierzą. Są to ci wszyscy dręczyciele, ciemiężcy i wyzyskiwacze ludzkości. Księża, monarchowie, mężowie stanu, wojskowi, finansiści publiczni i prywatni, wszelkiego rodzaju urzędnicy, policjanci, żandarmi, dozorcy więzienni i kaci, monopoliści, kapitaliści, lichwiarze, przedsiębiorcy i właściciele, adwokaci, ekonomiści, politycy wszelkiej barwy aż do ostatniego kupca korzennego — wszyscy zgodnie powtarzać będą słowa Voltaire’a: »Jeżeli Bóg nie istnieje, trzeba go stworzyć«. Jest to rzecz zrozumiała. Religia jest potrzebna dla ludu. Jest to klapa bezpieczeństwa." ^{[ 17 ]}

Zatem aby ochronić racjonalność, wolność, samego człowieka wreszcie, należy wyzbyć się wszelkich naleciałości religijnych, a także obalić instytucje kościelne. Konieczna jest rewolucja, przewrót, ale jednocześnie odbudowa — na gruzach bowiem powstanie gmach ludzkości wolnej.

Śmierć Boga a wolność ludzka

Dla Bakunina to właśnie wolność była wartością najważniejszą, wartością, której należało bronić w celu afirmacji istnienia człowieka. Jak sam pisał:

„Wolność, realizacja wolności — któż może zaprzeczyć, że hasło to stanowi dziś pierwszy punkt porządku dziennego historii." ^{[ 18 ]}

Bakunin buntował się przeciwko każdej formie ucisku ze strony: państwa, władzy, duchowego niewolnictwa. Tak samo jak władcy ziemscy, tak również religia ujarzmia ludzi i odbiera im jakąkolwiek swobodę. Duchowieństwo głosi słowa wiary, aby ludzie byli posłuszni, aby stali się ślepymi wyznawcami, którymi łatwo manipulować. Te wszystkie karby ludzkości należy zatem — zgodnie z postulatem Bakunina - zrzucić. Należy znieść władzę zwierzchnią w każdej postaci, ponieważ tylko wolność absolutna jest prawdziwą wolnością. Nie ma państwa, Boga, religii - człowiek jest wolny. Czy jednak powyższe postulaty nie czynią z Bakunina bezwzględnego anarchisty hołdującego chaosowi? Skoro wolność ma być absolutna, pozornie grozi to poważnymi konsekwencjami i ekspansją nieładu. Czy taka sytuacja jest nieunikniona?

Według koncepcji Bakunina ludzkość pozbawiona „twardej ręki" wcale nie zostaje skaza na pogrążenie się w chaosie. Wolność u Bakunina nie czyni bowiem człowieka indywidualnym, pracującym wyłącznie na własny rachunek indywiduum. ^{[ 19 ]} Bakuninowski wolny człowiek nie zostaje zawieszony w rzeczywistości popychającej go do dalszego niszczenia. Wręcz przeciwnie — z owej negacji wyłania się twórczość, na gruzach państwa i religii Bakunin buduje nową koncepcję ludzkości wyswobodzonej. Ową odbudowę tak opisuje Copleston:

„Trzeba [...] pamiętać, [...] że Bakunin nie pragnął zniszczenia dla samego zniszczenia. Wierzył, że po zniesieniu państwa i Kościoła można będzie stworzyć organizację społeczną o pożądanej postaci, mianowicie wolne stowarzyszenie pracowników, najpierw w formie odrębnych stowarzyszeń, a ostatecznie jako międzynarodową federację." ^{[ 20 ]}

Człowiek po odzyskaniu wolności wraca do najwłaściwszego dla siebie stanu - stanu, w którym niejako funkcjonuje od zawsze. Tym naturalnym środowiskiem ludzkim jest społeczeństwo będące swoistego rodzaju bezreligijnym i bezinstytucjonalnym „zrzeszeniem". Ludzie są „członkami" owego „zrzeszenia" dobrowolnie, nie jest to stan narzucony z zewnątrz. Co jeszcze bardziej istotne — wszyscy ludzie w ramach społeczeństwa są wobec siebie równi. Żaden człowiek nie stoi ponad drugim, nad nikim nie stoi żaden Bóg — wszyscy są wolni i zdają sobie z tego sprawę, wobec czego nie czują potrzeby odbierania wolności innymi. Aby ludzie osiągnęli ów optymalny stan, muszą zrzucić pęta zniewolenia, „żeby ludzie rządzili się sami, trzeba koniecznie unicestwić ideę Boga, aprobata której oznacza wyrzeczenie się rozumu i wolności" ^{[ 21 ]}.

Zdaniem Bakunina — ład w społeczeństwie zostanie zachowany. Niektórzy mogą mieć jednak wątpliwości co do zasad moralnych — skoro bowiem w kręgach religijnych to Bóg jest źródłem wszelkich cnót i norm, co stanie się po jego unicestwieniu? Czy ludzkość zostanie skazana na libertynizm?

Negacja Boga — obalenie wszelkich norm moralnych?

Po rozprawieniu się z państwem i Kościołem, „Bakunin nie sądzi jednakże, że jednostka w ten sposób zostaje wyzwolona z wszelkich prawidłowości, norm i nakazów, że świat wartości moralnych przestaje ją obowiązywać" ^{[ 22 ]}. Sam podkreśla bardzo wyraźnie, że winien być zbudowany nowy ład moralny:

„Kłamstwa etyki religijnej, politycznej i prawnej powinny być zastąpione przez zasady wolności, sprawiedliwości i równości, zasady ludzkiej moralności." ^{[ 23 ]}

Ludzie według Bakunina nie staną się bezwzględnymi egoistami — wręcz przeciwnie, będą żyli kierowani zasadami uczynności i altruizmu, zasadami współżycia społecznego bowiem identycznie, jak egzystowanie w społeczeństwie, tak samo wszelkie normy płynące z tej własności ludzi, są w nich zakorzenione. Moralność dyktowana przez religię musiała zostać zniesiona, bowiem była sztucznym tworem narzuconym człowiekowi i odbierającym mu wolność. Zasady, którymi kieruje się człowiek w wyzwolonym społeczeństwie nie są mu narzucane — są równie naturalne, jak sama wolność. Co taka moralność uznaje za dobre?

„Dobrem jest wolność, równość, sprawiedliwość. Ale dobrem jest w tym sensie również rewolucja, która jedynie stwarza warunki umożliwiające realizację tych wartości." ^{[ 24 ]}

Wspomniana rewolucja jest konieczna, bowiem bez zniesienia moralności boskiej nie może zaistnieć moralność społeczna — obie te moralności bezwzględnie się wykluczają. „Nowa moralność" także jest zhierarchizowana, ale co innego wiedzie w niej prym. Na szczycie wszelkich wartości stoi oczywiście wolność, a wszelkie dobro jest jej produktem. Bakunin podkreśla, że autentyczne dobro może być tylko i wyłącznie pochodną wolności, bowiem każde inne „dobro" byłoby narzucone człowiekowi, a zatem tak naprawdę byłoby złem. Dobro, wszelkie „elementy tego, co nazywamy moralnością, znajdują się w świecie zwierzęcym" ^{[ 25 ]} — a więc w istocie człowieka, jego wolności i jej społecznym charakterze. Jeżeli dobro na świecie nie będzie wywodzić się z owej istoty człowieka, będzie zawsze czymś dyktowanym. I tak przed „rewolucją" to państwo w postaci rządzących organizacji i Kościoła wyznacza kryteria sprawiedliwości i tego, co dobre - choćby nawet te ustalenia nie godziły się z ludzkimi odczuciami, choćby uderzały w godność człowieka, muszą być przestrzegane i bezwzględnie wypełniane. Złem jest natomiast to, co w interesy państwa i Kościoła godzi, nawet w przypadku, gdy z ludzkim sumieniem jest w pełni zgodne. Świat staje się sztucznie pokawałkowanym tworem, gdzie człowiek ze swoją moralnością po prostu znika. Jedyną drogą wyrwania się z tego uwłaczającego ludzkiej godności mechanizmu jest powrót do moralności społecznej i odrzucenie wszelkich dyktatorów próbujących mówić, co jest dobre a co złe. Dopiero człowiek ze względu drugiego człowieka będzie mógł podejmować jakiekolwiek moralne wybory. Jeżeli działamy ze względu na państwo, Kościół i religię — nie podejmujemy żadnych wyborów, a jedynie wypełniamy obowiązki, które nas zniewalają. Taki narzucony porządek należy wyeliminować, bowiem „[i]stnieje jeden tylko dogmat, jedno jedyne prawo, jedyna podstawa moralności ludzkiej: wolność" ^{[ 26 ]}. Żeby ludzie stali się bardziej moralni „trzeba się troszczyć mniej o ich sumienia, a więcej o ich warunki społeczne. Wolność jest jedynym bodźcem moralnym tak dla społeczeństwa, jak i dla jednostki" ^{[ 27 ]}. U Bakunina wolność nie prowadzi do odrzucenia kategorii dobra i zła (jak to było na przykład w przypadku Stirnera ^{[ 28 ]}) ale właśnie do uwypuklenia wartości moralnych, do pokazania ich istoty. Człowiek wolny dopiero w społeczeństwie może nauczyć się wartościowania, kategorie dobra i zła nie są bowiem wrodzone. Nauczy się ich jednak dopiero, gdy zrobi to samodzielnie, w ramach środowiska swojego życia — środowiska, nad którym nie góruje żadnej tyran, żadnej Bóg i żadna religia. Podkreślmy na koniec raz jeszcze — Bakuninowska negacja Boga nie pozostawia człowieka w amoralnych chaosie. Wręcz przeciwnie — dopiero w wyniku owej negacji, człowiek staje się w pełni moralny. Po raz kolejny Bakunin sugeruje, że zniszczenie jest koniecznie w celu odbudowy i afirmacji człowieczeństwa.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Patriotyzm konstytucyjny Kobieta, która jest mężem stanu

Zobacz komentarze (3)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word