Patriotyzm konstytucyjny

Najpóźniej po piłkarskich Mistrzostwach Świata w 2006 roku, w czasie których dało się zaobserwować niespotykaną w historii Republiki Federalnej otwartą i kolorową manifestację przywiązania do własnego kraju, pojawiły się także w polskiej prasie obszerne analizy na temat nowo powstałego patriotyzmu w Niemczech. ^{[ 1 ]} „Niemcy konsolidują się, szukają nowej tożsamości, chcą być znowu wielkim narodem" — daje się słyszeć dzisiaj z wielu stron. Obserwacje tego typu czynione z polskiej perspektywy automatycznie wywołują mniej lub bardziej intensywne poczucie zagrożenia. Dzieje się tak z dwóch przyczyn: po pierwsze tak podpowiada doświadczenie historii, po drugie zakłada się, że patriotyzm niemiecki jest podobny do patriotyzmu w wersji polskiej. To ostatnie założenie jest błędne, bowiem współczesny patriotyzm niemiecki ma z polskim niewiele wspólnego. Wynika to z wielkich różnic, które dzielą oba kraje: z jednej strony Odry społeczeństwo etnicznie homogeniczne, z drugiej zaś multikulturowe; tutaj historia kraju dumą obywateli — tam pamięć o Holocauście; tutaj silny element katolicki powiązany z ideą narodu — tam protestanci, katolicy i bezwyznaniowcy jako trzy wielkie równouprawnione i tak samo słyszalne grupy społeczne.

Aby zrozumieć choć po części poszukiwanie myśli narodowej w dzisiejszych Niemczech, warto zwrócić uwagę na charakterystyczną dla tego kraju formę patriotyzmu, a mianowicie na tak zwany patriotyzm konstytucyjny (niem. Verfassungspatriotismus). Ta mało znana w Polsce koncepcja odegrała ważną rolę w zachodnioniemieckim dyskursie na temat tożsamości narodowej i jest nadal dyskutowana. Patriotyzm konstytucyjny opiera się na tak zwanej konstruktywistycznej idei narodu w odróżnieniu od idei esencjalistycznej. Oznacza to, że nie uznaje on narodu w sensie ontologicznie realnym jako ponadczasową i niezmienną wielkość, ale jako rodzaj myślowego konstruktu „wyobrażonej wspólnoty". ^{[ 2 ]} Jest to polityczna koncepcja nacjonalizmu, która tworzy kontrast wobec mającej wykluczający charakter koncepcji etnicznej. Przy powstaniu pojęcia patriotyzmu konstytucyjnego istotne znaczenie miało szczególne położenie polityczne Republiki Związkowej Niemiec oraz ciężar zbrodni nazistowskiej dyktatury. Patriotyzm konstytucyjny jest bezpośrednim wynikiem poszukiwania myśli narodowej, która mogłaby mieć w podzielonych Niemczech pozytywne konotacje.

Na pierwszy rzut oka pojęcie patriotyzmu konstytucyjnego musi się wydać sprzeczne w sobie. Patriotyzm rozumiany jest zwykle jako emocjonalny stosunek do własnego kraju, konstytucja natomiast jest kodyfikacją określonych praw i obowiązków i jako taka z emocjami nie ma wiele wspólnego. W tym sformułowaniu patriotyzm otrzymuje wyraźnie nowy wymiar, jest on bowiem odniesiony do określonego porządku prawnego. Punktem wyjścia dla tej formy patriotyzmu jest przekonanie, że porządek prawny oparty na wolności i demokracji jest z punktu widzenia członka wspólnoty narodowej słuszny i warty aktywnego poparcia. Zabezpieczenie tego porządku leży w bezpieczeństwie obywateli, bo umożliwia im ono partycypację w polityce wspólnoty. Taki patriotyzm staje się formą zgody pomiędzy obywatelami oraz szczególnym rodzajem umowy społecznej. ^{[ 3 ]} Jan-Werner Müller, autor obszernej pracy na ten temat, definiuje pojęcie patriotyzmu konstytucyjnego w taki sposób: „patriotyzm konstytucyjny (...) określa ideę, która głosi, iż polityczne przywiązanie powinno koncentrować się na normach, wartościach, i pośrednio na procedurach konstytucji liberalnej demokracji". ^{[ 4 ]} W ten sposób patriotyzm konstytucyjny nie ma bezpośredniego emocjonalnego odniesienia.

Pojęcie patriotyzmu konstytucyjnego różni się od koncepcji nacjonalizmu realnego tym, że uwaga jest skierowana na konstytucję, a nie na konstelacje etniczne bądź narodowe. Ma on charakter obywatelski, a nie narodowy (bądź też post-narodowy), uniwersalny i demokratyczny. Nie unicestwia on jednak „charakteru narodowego", lecz przypisuje mu funkcję pomocniczą. Można powiedzieć, że koncepcja patriotyzmu konstytucyjnego ma pragmatyczny charakter, znaczenie narodowości w realnym, a także i liberalnym nacjonalizmie ma natomiast charakter wyraźnie etniczny — przynależność do określonego narodu jest w nich związana z moralnymi zobowiązaniami. Zobowiązania, które wynikają z patriotyzmu konstytucyjnego, mają tę zaletę, że nie muszą one mieć charakteru moralnego, ale jedynie deliberatywny, tj. związany z ideą demokracji uczestniczącej.

Jeżeli patriotyzm oznacza umiłowanie ojczyzny to powstaje pytanie, czy pojęcie patriotyzmu konstytucyjnego nie zawiera w sobie sprzeczności. Z jakiego powodu należałoby mówić o umiłowaniu państwa i jego konstytucji, jeżeli byłoby ono niczym innym jak obywatelskim obowiązkiem? Na ile daje się patriotyzm jako subiektywne odczucie umiejscowić w ogóle w politycznej koncepcji państwa? Na te pytania dwaj najważniejsi ideologowie omawianej tu koncepcji Dolf Sternberger i Jürgen Habermas odpowiadają w różny sposób.

Żywe pojęcie ojczyzny

Pierwsze rozważania Dolfa Sternbergerana, który ukuł pojęcie patriotyzmu konstytucyjnego, można znaleźć w rozprawie o pojęciu ojczyzny z 1947 roku. W tym tekście dokonuje on jasnego rozróżnienia między pojęciem Heimat (pol. strony rodzinne, kraj rodzinny) a Vaterland (pol. ojczyzna). Strony rodzinne to coś pierwotnego, to jest to, skąd wychodzimy. ^{[ 5 ]} Prymarny charakter stron rodzinnych jest szczególnie wyraźny w aspekcie języka ojczystego, przez który to, co rodzinne i swojskie, jest przywoływane. Język ojczysty wydaje się w tym ujęciu odgrywać centralną rolę w określeniu patriotycznego uczucia. ^{[ 6 ]} Pojęcie ojczyzny (niem. Vaterland) jest z kolei dużo bardziej skomplikowane. Sternberger stwierdza wprawdzie, że „(...) ojczyzna, którą ktoś ma, nie jest ideą, ale naturalnym faktem, jest ona mu dana". ^{[ 7 ]} Zaraz potem wnosi jednak sam, że istnieją narody, które nie mają ojczyzny w tym sensie. Prominentny przykład stanowi naród żydowski, który przez stulecia żył rozproszony po świecie. ^{[ 8 ]}

Pojęcie ojczyzny ma inaczej niż pojęcie „rodzinnych stron" polityczne konotacje, ponieważ wymaga ono dojrzałych obywateli. (...) Pojęcie ojczyzny wypełnia się dopiero w politycznej konstytucji. ^{[ 9 ]} Konstytucja musi przede wszystkim gwarantować polityczną wolność ludzi, przez co koncepcja ojczyzny u Sternbergera otrzymuje republikańską notę. W nawiązaniu do narodowego socjalizmu Sternberger jest zdania, że despotyzm jest niepatriotyczny — niszczy on ojczyznę, ponieważ unicestwia wolność i odpowiedzialność swoich obywateli. ^{[ 10 ]} Sternberger zauważa, że w nazistowskich Niemczech unikano słowa „ojczyzna". Na przykład oficjalnie mówiło się o tym, że żołnierz zginął „za Führera i Rzeszę", a nie za ojczyznę. ^{[ 11 ]} Z drugiej strony jest oczywiste, że pojęcie ojczyzny od zawsze było wiązane ze śmiercią, w szczególności ze śmiercią na polu walki (tak też w słynnej sentencji Horacego Dulce et decorum est pro patria mori). Temu nieszczęsnemu rozumieniu ojczyzny Sternberger chce przeciwstawić „żywe" pojęcie ojczyzny. Pisze on: „(...) Pojęcie ojczyzny wypełnia się dopiero w jego [kraju] wolnej konstytucji — nie tylko w pisanej, ale w żywej konstytucji, w której my wszyscy znajdujemy się jako mieszkańcy kraju, w której codziennie bierzemy udział i którą ulepszamy. Ojczyzna wzywa każdego dnia, ponieważ każdego dnia musimy i chcemy w niej żyć, żyć razem. To jest żywe pojęcie ojczyzny, a nie śmiercionośne." ^{[ 12 ]}

Dla Sternbergera patriotyzm w swojej historycznej tradycji od zawsze miał coś wspólnego z konstytucją państwa. Powołuje się on przy tym na przykład rzymskiej republiki, w której patriotyczne uczucia były powiązane ze zmysłem obywatelskim. ^{[ 13 ]} Przy tym uważa on, że wszystkie formy patriotyzmu do końca XVIII wieku w gruncie rzeczy odpowiadały patriotyzmowi konstytucyjnemu. Zawsze bowiem chodziło o szacunek dla wspólnych praw i wolności; polityczny patriotyzm istniał na długo zanim skoncentrował się na pojęciu narodu i państwa narodowego.

[ 1 ] Zob. między innymi znakomity tekst prof. Anny Wolff-Powęskiej w „Gazecie Wyborczej" z 31 maja 2008: Czy Niemcom wolno być patriotami?

[ 3 ] Amerykański politolog John Schaar używa terminu covenanted patriotism. Odniesienie omawianej tu koncepcji patriotyzmu do teorii o umowie społecznej jest przez niektórych autorów poddawane krytyce. Tak na przykład historyk filozofii Siegfried Wollgast, który wskazuje między innymi na fakt, że ustawa zasadnicza RFN nie była wynikiem głosowania.

[ 5 ] "«Strony rodzinne to to, skąd wychodzimy», powiada poeta T. S. Eliot. Strony rodzinne nie są niczym ponadto. Ale też to jest już bardzo dużo, bowiem ślad tego wyjścia jest niezmazywalny.", Sternberger, Dolf: Der Begriff des Vaterlands, [w]: tenże, Staatsfreundschaft, Frankfurt nad Menem 1980, s. 11-33, tutaj s. 12.

[ 6 ] Powstaje oczywiście pytanie, jaką wagę ma ten argument w przypadku osób dwujęzycznych, które spędzili być może dzieciństwo w różnych krajach.

[ 8 ] Ten przykład podaje sam Sternberger, przy czym trzeba zauważyć, że pisał on omawiany tekst przed powstaniem państwa Izrael. Niezależnie od tego, teza nie traci ważności także dzisiaj, bo po pierwsze wiele osób pochodzenia żydowskiego nie postrzega Izraela jako swojej „ojczyzny", po drugie jest wystarczająco wiele narodów, które pozostają bez ojczyzny w sensie własnego terytorium.

[ 9 ] Sternberger, Dolf: Verfassungspatriotismus. Rede bei der 25-Jahr-Feier der 'Akademie für Politische Bildung', [w]: Verfassungspatriotismus, wyd. Peter Haungs [i inni], tom X, Frankfurt nad Menem 1990, s. 17-31, tutaj s. 20.

[ 10 ] W tym miejscu autor cytuje Thomasa Abbta: „Głos ojczyzny nie może rozbrzmiewać, gdy tylko zabraknie powietrza wolności", tamże, s. 21.

[ 11 ] Swój stosunek do Trzeciej Rzeczy Sternberger artykułuje w wyraźny sposób i stanowi on punkt wyjścia dla jego koncepcji: „Patriotami we właściwym znaczeniu byli konspiratorzy 20 lipca [którzy dokonali nieudanego zamachu na Adolfa Hitlera - przyp. tłum]. Można ocenić, że etos patriotyzmu wprawdzie ucierpiał pod rządami Hitlera, ale przez jego reżim nie został zdezawuowany. Dlatego nie, ponieważ on sam nie zrobił w ogóle z niego użytku dla siebie i dla swoich celów", tamże, s. 19.

[ 13 ] "Zawsze był to Rzym, była to rzymska republika, której zidealizowana pamięć rozpalała patriotyzm i Europę". Sternberger, Das Vaterland, s. 11. Ta myśl jest być może prawdziwa, ale o rozwoju idei narodu i zatarciu różnicy między patriotyzmem i nacjonalizmem w XIX wieku Sternberger pisze zbyt pobieżnie.