Prawodawca polski deprecjonuje, w porównaniu ze wspólnotami religijnymi — kościołami i związkami wyznaniowymi — organizacje laickie, czyli skupiające jednostki wyznające światopogląd niereligijny (ateistyczny, agnostyczny, itp.). Konstytucja z 1997 r. całkiem nie wspomina o nich w ramach regulacji wolności sumienia i religii (art. 53), wolności przekonań (art. 54), czy tym bardziej w ramach ustrojowej regulacji odniesień związków wyznaniowych i państwa (władz publicznych. Nie dotyczy ich zatem zasada równouprawnienia, odnosząca się wyłącznie do związków wyznaniowych. Wzmianki o tego rodzaju organizacjach wyjątkowo pojawiają się na poziomie aktów rangi ustawowej. Wyjątkami potwierdzającymi ową regułę są: ustawa z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (t.j. Dz. U. z 2005 r., Nr 231, poz. 1965 z późn. zm), ustawa z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873 z późn. zm.), czy ustawa z 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz. U. Nr 254, poz. 1700). Ustawa z 17 grudnia 1989 r. wśród uprawnień jednostki w ramach wolności sumienia i wyznania wymienia w szczególności prawo do zrzeszania się w organizacjach świeckich w celu realizacji zadań wynikających z wyznawanej religii bądź przekonań w sprawach religii (art. 2 pkt. 11). Ustawa z 24 kwietnia 2003 r. stanowi, iż działalność pożytku publicznego może być prowadzona także przez osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w RP, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego (art. 3 ust. 3 pkt. 1). Do grona tych podmiotów zatem zaliczyć również organizacje kultywujące światopogląd niereligijny ^{[ 13 ]}. Natomiast ustawa z 3 grudnia 2010 r. przewiduje, że jej postanowień nie stosuje się w szczególności do ograniczania przez kościoły i inne związki wyznaniowe, a także przez organizacje, których etyka opiera się na religii, wyznaniu lub światopoglądzie, dostępu do działalności zawodowej oraz jej wykonywania ze względu na wyznawaną religię, wyznanie lub światopogląd, jeżeli rodzaj lub warunki wykonywania takiej działalności powodują, że religia, wyznanie lub światopogląd są rzeczywistym i decydującym wymaganiem zawodowym stawianym danej osobie fizycznej. Rzeczone wymaganie winno być zarazem proporcjonalne do osiągnięcia zgodnego z prawem celu zróżnicowania sytuacji tej osoby; dotyczy to również wymagania od zatrudnionych osób fizycznych działania w dobrej wierze i lojalności wobec etyki kościoła, innego związku wyznaniowego oraz organizacji, których etyka opiera się na religii, wyznaniu, czy światopoglądzie (zob. art. 5 pkt. 7).

Organizacje laickie nie mogą jednak korzystać z szeregu preferencji prawnych, zwłaszcza w zakresie obciążeń publicznoprawnych, które przysługują związkom wyznaniowym ^{[ 14 ]}. Prawo nie gwarantuje im także wewnętrznej autonomii i niezależności. Ich relacje z państwem nie są kształtowane na zasadach bilateralizmu, jako w przypadku wspólnot religijnych ^{[ 15 ]}. Organizacje laickie nie mają także prawa do krzewienia swojej doktryny w formie nauczania w szkołach publicznych ^{[ 16 ]}. Animatorzy organizacji reprezentujących światopogląd niereligijny, odmiennie niż osoby duchowne, nie korzystają ze wsparcie ze środków z budżetu państwa w finansowaniu składek na ubezpieczenie społeczne i ubezpieczenie zdrowotne.

Unia Europejska swój stosunek do organizacji laickich kształtuje natomiast w oparciu o zasadę ich równego traktowania ze związkami wyznaniowymi. Wyraźnie wskazuje na to art. 17 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej ^{[ 17 ]}. Taką postawę należy traktować jako przejaw bardziej doniosłej cechy tej organizacji — jej neutralności światopoglądowej i niekompetencji w sprawach religijnych ^{[ 18 ]}.

Neutralności państwa (władz publicznych) w sprawach religijnych jest zasadą aprobowaną także przez ETPCz. Wskazuje na to jego orzecznictwo. Stanowisko Trybunału nie jest jednak w pełni konsekwentne. Państwo powinno przyjąć postawę bezstronnego rozjemcy między różnymi wspólnotami religijnymi, czy światopoglądowymi, które prowadzą rywalizację o „rząd dusz". Państwo powinno działać poprzez mediację zapewniając pokojowe współistnienie wspólnot religijnych. Z orzecznictwa ETPCz wynika zakaz ingerencji władz publicznych w swobodę posiadania i kształtowania religii i przekonań. Obejmuje przede wszystkim zakaz państwowego dekretowania jakie mają być przekonania i wierzenia obywateli. Nie do pogodzenia z Konwencją z 1950 r. byłoby wprowadzenie zarówno oficjalnego światopoglądu państwowego, jak i monopolu określonej religii państwowej. W opinii Trybunału bezwzględnym obowiązkiem wszystkich władz publicznych jest zachowanie neutralności i bezstronności oraz „działanie rozsądne, rozważne i w dobrej wierze". Władze nie mogą wdawać się w ocenę legitymizmu poszczególnych wierzeń religijnych i nie mogą faworyzować ani jednych kościołów (wyznań) kosztem innych, ani — gdy doszło do rozłamu — jednej tylko grupy wyznawców kosztem pozostałych.

We współczesnej Polsce, szczególnie w ostatnich latach, narasta liczba regulacji prawnych (w tym ustawowych), a zwłaszcza zjawisk faktycznych, sprzecznych z zasadą neutralności światopoglądowej państwa, czy zasadą bezstronności władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Te zasady zostały wyrażone odpowiednio w art. 10 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności umienia i wyznania oraz w art. 25 ust. 2 Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. Nasilenie wspomnianych zjawisk oraz ich niejednokrotnie ewidentny charakter dają podstawy do sformułowania stanowiska, że zasada neutralności światopoglądowej państwa nie obowiązuje faktycznie we współczesnej Polsce na skutek desuetudo. Sygnalizowane fenomeny prawne, polityczne i społeczne są także bardzo trudne do pogodzenia, by nie rzec — są sprzeczne — ze standardami dotyczącymi postawy państwa (władz publicznych) wobec religii, czy wspólnot konfesyjnych wyrażonymi w orzecznictwie ETPCz.

Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniach z grudnia 2009 r. legitymizował odpowiednio wliczanie do średniej ocen na świadectwie szkolnym oraz finansowanie z budżetu państwa papieskich wydziałów teologicznych ^{[ 19 ]}. Państwo polskie wykazuje w swoim systemie prawnym wyraźne preferencje na rzecz katolicyzmu, a szerzej — na rzecz chrześcijaństwa. Ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty przewiduje w swej preambule, że nauczanie i wychowanie w ramach systemu oświaty w Rzczypospolitej Polskiej, zatem także w ramach szkół niepublicznych, ma respektować chrześcijański system wartości. Natomiast art. 18 ust. 2 ustawy z 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (t.j. Dz. U. z 2004 r., Nr 253, poz. Poz. 2531 z późn. zm.) obliguje nadawców radiowych i telewizyjnych, aby audycje szanowały uczucia religijne odbiorców, a zwłaszcza respektowały chrześcijański system wartości. Obowiązek respektowania oznacza coś więcej niż konieczność uznawania, czy uwzględniania. Użycie terminu „respektować" sugeruje, że z zasadniczym zobowiązaniem negatywnym obowiązanego podmiotu wiąże się określony obowiązek pozytywny ^{[ 20 ]}.

Państwo, szczególnie od 1991 r., w coraz większym stopniu finansuje wyższe szkolnictwo konfesyjne, głównie katolickie, kształcące przede wszystkim osoby duchowne ^{[ 21 ]}. Wyraźne preferencje zostały w omawianej dziedzinie przyznane Kościołowi katolickiemu. Z budżetu państwa pośrednio dofinansowywane są katolickie wyższe seminaria duchowne afiliowane przy papieskich wydziałach teologicznych. Dla porównania od ponad pięciu lat nie została uchwalona ustawa o finansowania z budżetu państwa jedynego Prawosławnego Seminarium Duchownego w Warszawie ^{[ 22 ]}. Państwo polskie finansuje krzewienie chrześcijaństwa w krajach misyjnych, pokrywając 100% składek na ubezpieczenie społeczne misjonarzy w okresie ich pracy na misjach. Jaskrawym przejawem odrzucenia przez władze publiczne bezstronności w sprawach religijnych było wsparcie udzielone przez budżet państwa oraz mazowiecki samorząd wojewódzki budowie monumentalnej Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie w latach 2006-2008 na kwotę 110 mln. zł. Opisane wsparcie może być interpretowane, jako wyrażenie przez władze publiczne poparcia dla postrzegania katolicyzmu jako konfesji narodowej Polaków, czyli w istocie rzeczy dla wykluczającego stereotypu Polaka — katolika.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: W Egipcie umiarkowani rzucają się wilkom na pożarcie  Era dualistycznego myślenia

Zobacz komentarze (19)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Liczba tekstów na portalu: 47  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: Państwo laickie w świetle dorobku współczesnego konstytucjonalizmu europejskiego