Anders Chydenius czyli wolność po szwedzku

Szwedzi mają opinię „socjalistów" i anty-konserwatystów, a Anglosasi „wolnościowców" dość konserwatywnych społecznie. Sprawa nie jest jednak taka prosta. Jedna moja znajoma powiedział, że „Amerykanie mają wytrych, a Szwedzi pęk 100 kluczy", by zapewnić sobie szczęście. Szwedzkie sortowanie śmieci jest tak skomplikowane, że aż strach. Nie zetknąłem się jednak z osławioną biurokracja szwedzką. Zdziwiło mnie, jak podczas studenckiej akademii letniej w Malmö (19-29 lipca 2007) szwajcarska doktorantka oceniła, że Szwedzi są bardzo „konserwatywni", gdy podkusiło mnie do spytania jej pół-żartem: „jak konserwatywna Szwajcarka czuje się w lewicowej Szwecji ?". I faktycznie coś w tym jest. Zauważyłem, że w salonach prasowych i księgarniach czasopisma dla panów z nagimi kobietami są przysłonięte zamglona szybką, podczas gdy np. w Amsterdamie nikt się tym nie przejmuje (w Polsce też zresztą nie). Zobaczmy więc jak wyglądały i wyglądają stosunki między tymi niewielkimi, ale dostatnimi krajami, mającymi swe znaczenie w polityce.

Dzisiejszego historyka, przyzwyczajonego do dzisiejszej dominacji kultury anglosaskiej (także tej politycznej) w świecie, może zaskoczyć, że nowożytny szwedzki parlamentaryzm nie inspirował się brytyjskim, choć arystokratyczny parlamentaryzm brytyjski odniósł sukces wcześniej (lata 80. XVII w.) niż szwedzki (lata 20. XVIII w.) w walce z prerogatywami władców. Żyjący na początku XVIII wieku politycy i myśliciele polityczni szwedzcy byli wprawdzie dość dobrze obeznani z myślą Johna Locke’a ^{[ 1 ]}, w czasach kiedy Szwecja tzw. „okresu wolności" (szw. frihetstiden — 1718-1772 ^{[ 2 ]}) była przedmiotem zachwytów wielu francuskich oświeceniowców, co wiązało się z obaleniem absolutyzmu przez szwedzki parlament stanowy. Po tragicznej śmierci króla szwedzkiego Karola XII zastrzelonego przez nieznanego sprawdzę podczas oblegania duńskiej twierdzy, obie szwedzkie arystokratyczne"partie" — „Kapelusze" (Hattar) i „Czapki" (Mössor), postawiły sobie za cel utrzymanie szwedzkiej wolności, rozumianej jako odebranie prerogatyw władcy na rzecz parlamentu. Partie te jednak nie różniły się specjalnie składem społecznym ani programem, niemniej jednak były specyficznie szwedzkim tworem jedynie szczątkowo nawiązującym do francuskiej i angielskiej myśli politycznej. Główna różnica polegała na tym; z kim należałoby współpracować na arenie międzynarodowej; z Rosją („Czapki") czy Francją („Kapelusze"). Po traktacie pokojowym w Nystad (1721), którego warunki dyktowała zwycięska (w wojnie północnej rozpoczętej w 1700 roku serią błyskotliwych szwedzkich zwycięstw) Rosja, Szwecja została poważnie osłabiona pod względem terytorialnym, z czym nie wszyscy chcieli się pogodzić. „Kapelusze" szukali odwetu na Rosji, co dla swych własnych celów wykorzystywała Francja, anglofilska „partia czapek" była w dużym stopniu utrzymywana przez Rosje, do której zwrócono się, ponieważ Londyn nie płacił nigdy subsydiów na czas pokoju.

W początkach XVIII wieku Szwecja szukała sprzymierzeńców wszędzie gdzie mogła, byleby ograniczyć rozmiary utraty wpływów na północy na rzecz Rosji. Jeden z przywódców partii „Kapeluszy" Carl Gyllenborg (1679-1746), próbował w roku 1716 roku otworzyć Brytyjczykom oczy na problem rosyjskiej dominacji nad Bałtykiem i uświadomić im skalę szwedzkiego strachu przed Rosjanami, publikując w londyńskiej gazecie The Post Boy artykuł pt: The Northern crisis, or, impartial Reflections on The Policie of The Czar, fakt ten obrócił się na jego niekorzyść, gdy wyszły na jaw kontakty holsztyńskiego posła von Görtza z jakobitami (stronnikami obalonej w 1689 roku dynastii Stuartów), o których informował Gyllenborga korespondencyjnie . Nieszczęśliwym zbiegiem okoliczności The Post Boy była periodykiem krypto-jakobickim, co w oczach Brytyjczyków dowodziło winy Szweda. Mimo poselskiego immunitetu Gyllenborg spędził trzy miesiące w londyńskim wiezieniu Poseł hiszpański Isidor de Monteleone protestował wówczas przeciw pogwałceniu immunitetu dyplomatycznego ^{[ 3 ]}. Orientacja elit szwedzkich w wewnętrznej polityce angielskiej była najwidoczniej słaba. Na aresztowanie Gyllenborga odpowiedzieli aresztowaniem jego brytyjskiego odpowiednika w Sztokholmie Roberta Jacksona. W 1719 roku John Carteret jako nowy poseł brytyjski w Sztokholmie nabył niespotykanej wówczas nad Tamizą głębokiej znajomości spraw północnoeuropejskich, zwłaszcza niemieckich.

W latach dwudziestych XVIII wieku Brytyjczycy wysłali kilka ekspedycji wojskowych na Bałtyk, by — we własnym dobrze pojętym interesie — zmniejszyć rozmiar wpływów rosyjskich w regionie (wymusili też wycofanie się Rosjan z Meklemburgii), lecz trudno powiedzieć, by byli sojusznikami Szwecji. Na początku XIX wieku lord Palmerstone miał powiedzieć, że „Brytania ma stałe interesy, ale nie ma stałych sojuszników". Długoletni (1721-1742) Premier brytyjski Robert Walpole i szwedzki mąż stanu Avid Horn byli jednak sojusznikami Walpole ufał mu, o czym świadczy liczna korespondencja, przeznaczona „tylko dla oczu Arvida Horna" ^{[ 4 ]}. Późniejsi liderzy „partii czapek" — spadkobiercy Horna, tacy jak Mattias Alexander von Ungern-Sternberg (1689-1763), lantmarskalk w latach 1742-1746 czuli się ideowo związani z Anglią. Zasada ta obowiązywała również na całym polu kultury; zaczytywali się oni w pismach Locke’a i Mandeville’a, wielu interesowało się brytyjskimi rozwiązaniami technicznymi, zaś jeden z jej stronników wielki kompozytor szwedzki Johan Helmich Roman (1694-1758) sztuki kompozytorskiej uczył się w Londynie na dziełach Händla ^{[ 5 ]}. Także szwedzka muzyka ludowa adaptowała angielskie tańce w tych czasach na swe potrzeby ^{[ 6 ]}. „Kapelusze" byli tak samo „francuscy" jak „angielscy" byli ich przeciwnicy, a nawet bardziej, ponieważ XVIII stulecie cechuje dominacja kultury francuskiej.

Osiemnastowieczny parlamentaryzm szwedzki różnił się dość od brytyjskiego. Przykład Jerzego III i jego arbitralne rządzenie krajem w porozumieniu z Williamem Pittem Młodszym w latach 1783-1788 ^{[ 7 ]} pokazuje jednak, że w praktyce nie istniał żaden mechanizm, który umożliwiłby związanie rąk królowi, w Szwecji wyraźnie zadekretowano pozbawienie Króla prawa weta ^{[ 8 ]}. Władca brytyjski dysponował listą pensji dla urzędników, które mógł przyznawać komu chciał, w Szwecji decyzje tego typu należały do wszechwładnego parlamentu nawet w czasach Karola XI i XII. Szwedzki rząd składał się z kolegiów (jak w Hiszpanii do początków XVIII wieku, czy w Austrii) a nie wzorowanych na francuskich departamentach (jak brytyjski), co powodowało, że dziś polityka szwedzka tamtych czasów wydaje się nam mniej klarowna.

Choć elity szwedzkie znały zarys idei Locke’a i jego następców (Hume, Mandevolle), praca Daniela Silviusa z 1719, w której zamieścił postulat by konstytucja państwa była oparta na prawie naturalnym i w której podkreślał znaczenie zwalczania samowoli Króla, jest jedną z niewielu typowo „angielskich" prac napisanych w stylu Locke’a w Szwecji ^{[ 9 ]}. Było to spowodowane tym, że w Szwecji nie rozwinęła się idea umowy społecznej. Konstytucja w Szwecji była widziana jako przejaw woli Boga, a nie rezultat umowy, a władza Króla była tak dobitnie ograniczona odpowiednimi przepisami, że nie zachodziła potrzeba bronienia narodu przed jego samowolą przez rozwijanie filozofii wolności indywidualnej. Sama konstytucja mogła być przez parlament interpretowana i ulepszana (uszczegóławiana) lecz nie zmieniana. Nie mogło również być mowy o nanoszeniu poprawek w stylu amerykańskim ^{[ 10 ]}. Sposób podejścia ówczesnych Szwedów do konstytucji był więc zdecydowanie konserwatywny. I choć przyzwyczajeni do brytyjskich wzorców politycznych, oczyma wyobraźni widzimy już atakujących konstytucję frankofilskich członków partii kapeluszy i broniąca jej anglofilską „partię czapek" — jakby według dzisiejszego modelu kanadyjskiego, to trzeba powiedzieć, że pod tym względem „kapelusze" byli tak samo konserwatywni jak ich przeciwnicy. Jeśli zaś przyjrzymy się stosunkowi obu partii do treści niesionych przez Oświecenie — to był on równie przychylny, choć Hattpartiet stawiała bardziej na szkoły i naukę, a Mösspartiet na kopalnie. Można jednak domniemywać nieco większą zachowawczość społeczną liderów „czapek".

Przy określaniu obu stronnictw mianem profrancuskiej i probrytyjskiej trzeba pamiętać, że Wielka Brytania nigdy nie próbowała wpływać na przebieg wyborów w Szwecji w tak wielkim stopniu, w jakim czyniła to Francja. Wprawdzie Stephen Poyntz, ambasador brytyjski w Sztokholmie (1724-1728) wiedział dobrze, że przekupstwo jest kluczem do sukcesu wyborczego ("...swedish Diet was always corruptible..."), to raczej odstraszyło to Londyn od inwestowania w sojusznika. Gdy rozeszły się w późnych latach trzydziestych drogi Westminsteru i Wersalu, Szwecja grawitowała wyraźnie w stronę Francji. Odmienność zwyczajów dyplomatycznych także nie ułatwiała kontaktów brytyjsko-szwedzkich. W czerwcu 1742 roku Sir Melchior Guy-Dickens (1695-1775) przybył do Sztokholmu jako minister brytyjski przy dworze szwedzkim. W roku 1747 zagrożony w procesem o zdradę stanu rosyjski kupiec Christof Springer schronił się u posła brytyjskiego. Następnego dnia kanclerz Erik Mathias von Nolcken zażądał wydania Springera. Sir Melchior Guy-Dickens poprosił o kilka godzin zwłoki chcąc porozumieć się z posłami innych państw. Kanclerz zjawił się jednak przed wyznaczoną godziną i to z oficerami, którzy siłą wywlekli Sringera z budynku poselstwa. Poseł oświadczył, że ustępuje tylko przed siłą. W korespondencji ze Szwedami, Guy-Dickens bronił koncepcji azylu, twierdząc jednak, że nie odmówił by wydania przestępcy, ubolewał jednak nad nieposzanowaniem godności poselstwa. strona szwedzka krytykowała ideę azylu, twierdząc, że posłom szwedzkim nigdy nie wolno go udzielać. Guy-Dickens w końcu wyjechał bez pożegnania, nie przyznając racji Szwedom (nie uczynił tego także jego rząd). Według S.E.Nahlika był to bodaj ostatni w Europie spór na tle azylu ^{[ 11 ]}. Dopiero po 1764 roku, dzięki zwycięstwu wyborczemu „partii czapek", dotąd przegrywającej z finansowanymi przez Francję „kapeluszami", i dzięki wysiłkom ambasadora Johna Goodricke’a (1708-1789) udało się stworzyć prawdziwie brytyjskie stronnictwo w Szwecji ^{[ 12 ]}.

[ 1 ] M. Roberts, Era of Liberty — Sweden 1718-1771, Liverpool 1995, s. 63. Nieco uwagi szwedzkiej myśli politycznej XVIII wieku poświęciłem w artykule: P. Napierała, Spadek polityczny po szwedzkim Frihetstiden, W: Współczesność i przyszłość nauk humanistycznych, a rola refleksji akademickiej w świecie, Instytut Historyczny UAM Poznań 2009, s. 13-24. Z polskich publikacji nieco o funkcjonowaniu systemu politycznego Szwecji lat 1718-1772 można przeczytać w: Z. Anusik, Dyplomacja szwedzka wobec kryzysu monarchii we Francji w latach 1787-1792, Łódź 2000, s. 15-48.

[ 2 ] Czasem stosuje się także cezurę czasową: 1720-1772, licząc od narzuconej królowej Ulryce przez parlament konstytucji z 1720 roku.

[ 8 ] W Szwecji istniała instrukcja parlamentarna z września1723 roku, zabraniająca królowi wetowanie ustaw Riksdagu. Pozycja Króla brytyjskiego była więc o wiele mocniejsza, choć Jerzy I i Jerzy II następca unikali używania swych wpływów, vide: M. Roberts, Era of Liberty — Sweden 1718-1771.

[ 9 ] Innym angielskim myślicielem politycznym, do którego odwoływali się Szwedzi w owych czasach był Algernon Sydney (1623-1683), krytyk monarchii absolutnej, stracony przez Karola II Stuarta, vide: M. Roberts, Era of Liberty — Sweden 1718-1771, s. 63.