Pozytywne aspekty rozwoju nauki i jej ograniczenia

Opisane uprzednio niektóre ograniczenia w ludzkich działaniach mających na celu poznanie otaczającego nas świata, w szczególności wynikające z bardzo ułomnych i ograniczonych sposobów rejestracji zjawisk zewnętrznych za pośrednictwem posiadanych przez nas receptorów, mają oczywisty wpływ na rozwój nauki. Nauki rozumianej jako działania ludzi celem zrozumienia zjawisk naturalnych, ich natury, procesów fizycznych w tym także jako sposobów modelowania zjawisk fizycznych za pomocą modeli matematycznych. ^{[ 1 ]} Powszechnie za działania „naukowe" rozumie się znacznie szarszy zakres aktywności ludzkiej, w tym badania historyczne, socjologiczne i wiele innych działań często nie mających nic wspólnego z poznawaniem otaczającej nas rzeczywistości.

Istotną cechą charakteryzującą naukę, jest weryfikowanie jej twierdzeń i teorii przez inne ośrodki naukowe, często z wykorzystaniem innych metod badawczych, w tym przede wszystkim poprzez eksperyment. Jest to podstawowa cecha różniąca szeroko rozumianą naukę od religii zakładającej a'priori istnienie Boga lub zespołu bytów nadprzyrodzonych. Upraszczając: w nauce trzeba udowodnić prawdziwość opracowanych teorii, twierdzeń i opisów zjawisk oraz takie dowody podlegają ciągłej weryfikacji, natomiast twierdzenia religijne nie podlegają praktycznie żadnym weryfikacjom, są przyjmowane jako niepodważalne prawdy przekazane ludziom z woli Boga.

Historia ostatnich kilkuset lat pokazuje jak ważny, wręcz dominujący wpływ na życie człowieka miała nauka. Właściwie od zarania gatunku ludzkiego nauka jest zauważalna i jej wpływ na losy pojawiających się i ginących cywilizacji w rożnych częściach kuli ziemskiej. Przykładem mogą być wielkie osiągnięcia cywilizacji greckiej a potem rzymskiej z wybitnymi dziełami z zakresu filozofii, matematyki, technologii itp. Osiągnięcia tych cywilizacji są gruntem, na jakim rosła tzw, cywilizacja europejska, mimo długiego okresu „ciemności" średniowiecza. Idee powstałe w okresie antycznym zostały jednak w znacznej mierze zachowane dla kolejnych pokoleń między innymi przez wrogich chrześcijaństwu Arabów i stały się żyznym gruntem między innymi w europejskim okresie odrodzenia.

Niestety średniowiecze charakteryzował destrukcyjny wpływ dogmatycznego chrześcijaństwa. Wyprawy krzyżowe, tworzenie listy ksiąg zakazanych, niszczenie starodruków, fizyczne wręcz likwidowanie innych cywilizacji wraz z ich wielkim dorobkiem oraz całkowite zdominowanie procesów edukacyjnych przez dogmatyczne chrześcijaństwo — wszystko to było czynnikiem znacząco hamującym rozwój duchowy i materialny ludów Europy. Ale charakterystyczna dla części ludzi ciekawość świata, otaczających zjawisk i zdolność do krytycznej oceny obowiązujących „prawd" musiała wcześniej lub później doprowadzić do znaczącej zmiany w pojmowaniu świata i w efekcie do rewolucji naukowo- technicznej. Zapoczątkowała to rewolucja kopernikańska, odwaga Galileusza i innych otwartych umysłów średniowiecza i renesansu. Potem nastąpiły przełomowe odkrycia Newtona z zakresu fizyki oraz przełomowe dzieło Darwina.

Bazując na zasadach dynamiki Newtona możliwe było zaskakująco dokładne wyliczenie orbit obserwowanych planet, potem kolejne odkrycia jeszcze pełniej wyjaśniały obserwacje nieba — w tym przede wszystkim prawa Keplera. Był to tak naprawdę początek nowoczesnej kosmologii, uwolnionej od dominujących wcześniej wyjaśnień opartych na ingerencji bogów. Kosmologii przeżywającej w ostatnich dwudziestu latach niezwykle szybki rozwój, od nauki początkowo opartej na luźnych, nieweryfikowalnych koncepcjach do nauki opartej na solidnych podstawach teoretycznych weryfikowanych poprzez coraz wymyślniejsze metody obserwacji. Stało się tak dzięki niezwykłemu rozwojowi technik obserwacji kosmosu, szczególnie za pomocą zaawansowanych przyrządów wynoszonych poza atmosferę ziemską. Podstawą tego gwałtownego rozwoju są przełomowe teorie opisujące świat w sposób niemożliwy do wyobrażenia sobie przez większość ludzi. Szczególna a potem ogólna teoria względności Einsteina stały się przełomowymi krokami pozwalającymi w zupełnie nowy sposób interpretować otaczającą nas rzeczywistość, szczególnie w skali kosmicznej. Bez tego przełomu, polegającego na wprowadzeniu pojęcia czasoprzestrzeni i stałej oraz nieprzekraczalnej prędkości światła — nie byłyby możliwe późniejsze loty kosmiczne, satelitów bezzałogowych oraz statków komicznych z ludźmi.

Równolegle powstawały inne ważne teorie i odkrycia, w tym „elegancka" w opisie matematycznym teoria elektromagnetyzmu Maxwella i trudna do zrozumienia intuicyjnego mechanika kwantowa. Wpływ tych odkryć na wiele dziedzin naszego życia jest może nie zawsze uświadamiany, ale w rzeczywistości ogromny. Przykładem może być szeroko rozumiany rozwój telekomunikacji. Telewizja satelitarna, telefony komórkowe i internet są szczególnie dla młodego pokolenia naturalnymi i niezbędnymi do życia technologiami dostępnymi prawie dla każdego (przynajmniej w naszej części świata). Telekomunikacja oraz urządzenia umożliwiające szybkie przemieszczanie się ludzi — w tym samochody i samoloty — uczyniły z ziemi coś co w rodzaju globalnej wioski. W ciągu bardzo krótkiego czasu możemy dowiedzieć się o wydarzeniach w odległych zakątkach globu, w ciągu kilku lub kilkunastu godzin możemy także znaleźć się w bardzo odległych miejscach. Żywność oraz otaczające nas produkty powszechnego użytku wytwarzane są często w bardzo odległych miejscach naszego globu — z czego najczęściej nawet nie zdajemy sobie sprawy.

Szybki rozwój kosmologii, telekomunikacji, technik transportu ludzi i rzeczy, elektronika użytkowa są tylko przykładami gwałtownie przyspieszającego rozwoju nauki i związanej z nią techniki. Niezwykle ważnymi aspektami stanowiącymi przedmiot badań naukowych jest życie, jego istota, sposób powstania i mechanizmy wzajemnego oddziaływania z otaczającym środowiskiem. Od czasu epokowej pracy Darwina sposób rozumienia życia na Ziemi uległ znaczącej przemianie. Powoli przestawał dominować dogmat o jednorazowym akcie boskiego stworzenia. Koncepcja ewolucji struktur żywych i selekcji w wyniku mechanizmów przystosowywania się do zmiennych warunków środowiskowych znajdowała i wciąż znajduje kolejne potwierdzenia, zarówno poprzez analizę skamielin dawno wymarłych organizmów, jak i w wyniku badań geologicznych wskazujących na zmiany warunków środowiskowych na Ziemi na przestrzeni miliardów lat. Precyzyjne datowania skamielin oraz powiązywanie ich z miejscem występowania oraz warunkami środowiskowymi pozwala na budowę „drzewa genealogicznego" począwszy od prymitywnych form jednokomórkowych do homo sapiens. Oczywiście wciąż są luki w tak tworzonych modelach, ale kolejne odkrycia skamielin, weryfikacje interpretacji wcześniejszych wyników badań oraz pełniejsze zrozumienie przemian klimatu na Ziemi na przestrzeni milionów i miliardów lat pozwalają na coraz dokładniejsze poznawanie „historii" struktur żywych. Badacze uzyskali także inne, niezwykle cenne narzędzie pozwalające poznać kolejne etapy ewolucji struktur żywych związane z odkryciem podwójnej helisy DNA. ^{[ 2 ]} Odkrycie kwasu DNA rozpoczęło szybki rozwój nowej dziedziny nauki - genetyki. Coraz lepsze zrozumienie struktury genotypu miało bardzo ważny wpływ na rozwój medycyny — dzięki rozumieniu wielu aspektów związanych z chorobami o podłożu genetycznym opracowane zostały nowe unikalne metody diagnostyki medycznej oraz procedury leczenia.

Nie sposób krótko opisać gwałtowny rozwój nauki w ostatnich stu — stu pięćdziesięciu latach, rozszerzający się zakres wiedzy w praktycznie wszystkich dziedzinach, rodzące się nowe dziedziny nauki i towarzyszący temu rozwój techniki zmieniający warunki życia ludzi praktycznie na całym świecie. Zobrazować ten proces można porównując rosnący zakres wiedzy ludzi do powierzchni kuli o rosnącej szybko średnicy. Każde nowe teorie, wyniki badań eksperymentalnych i nowe informacje wzbogacające naszą wiedzę powiększają średnicę „kuli" obrazującej wiedzę ludzkości. Kula ta nie rozszerza się równomiernie — gdyż rozwój niektórych dziedzin nauki nie jest tak szybki jak dziedzin obecnie rozwijających się najszybciej. Są na powierzchni tej kuli wgłębienia, nawet dziury, które jednak po jakimś czasie zostaną zapewne wypełnione nowymi znaczącymi wynikami badań, znaczącymi odkryciami i związanymi z tym aplikacjami.

Taki uproszczony model rosnącego stanu wiedzy ludzkości pozwala również uświadomić sobie charakterystyczny efekt „specjalizacji" w ramach różnych dziadzin nauki. Rosnąca bowiem niezwykle szybko „powierzchnia kuli wiedzy" uwidacznia dawno znane zjawisko braku możliwości poznania i rozumienia całej wiedzy przez pojedynczych ludzi. Jeszcze w czasach średniowiecza byli ludzie, którzy mogli poznać choćby pobieżnie całą ówcześnie dostępną wiedzę. Obecnie najlepiej wykształceni ludzie, intelektualiści, naukowcy — są w stanie poznać i zrozumieć jedynie wąski wycinek wiedzy i mogą być specjalistami tylko w bardzo wąskim zakresie wiedzy. W takich wydzielonych specjalnościach charakterystyczne jest zjawisko wprowadzania specjalistycznej terminologii, zwykle niezrozumiałej dla specjalistów z innych dziedzin nauki a tym bardziej dla ludzi niewykształconych, nie interesujących się postępem nauki, żyjących z dnia na dzień ze swoimi bieżącymi problemami bytowymi, konfliktami z otoczeniem itp. W tych warunkach duże znaczenie mają badania interdyscyplinarne, korzystające z dorobku kilku dziedzin. Ale nie tylko.

Nasuwa się jednak pytanie, czy „kula wiedzy" będzie się cały czas rozrastać czy też wiedza, którą możemy stopniowo pozyskiwać, ma jednak jakieś ograniczenia? Czy istnieje coś takiego, jak teoria wszystkiego wyjaśniająca źródła praw fizyki? Czy taka teoria (jeśli istnieje) może wyjaśnić, dlaczego najważniejsze stałe fizyczne są takie, jak je mierzymy, czy też mogą być zmienne? Jestem głęboko przekonany, że ludzkość nigdy nie dojdzie do etapu uzyskania ostatecznych wyjaśnień. Nie zostanie opracowana „teoria wszystkiego" ani inne teorie w sposób ostateczny wyjaśniające mechanizm powstania Wszechświata lub jego cyklicznego rozwoju i zapaści. Nie będzie tak naprawdę zrozumiana przez ludzi struktura subatomowa materii. Model Standardowy czy teoria strun są bardzo prymitywnym sposobem matematycznego dopasowania modeli do niektórych wyników badań eksperymentalnych. Zapewne powstawać będą nowe pomysły i teorie w zamierzeniu lepiej opisujące wyniki obserwacji, ale do ostatecznego wyjaśnienia zapewne nie uda się dojść.

[ 1 ] Nauka — autonomiczna część kultury służąca wyjaśnieniu funkcjonowania świata, w którym żyje człowiek. Nauka jest budowana i rozwijana wyłącznie za pomocą tzw. metody naukowej lub metod naukowych nazywanych też paradygmatami nauki poprzez działalność badawczą prowadzącą do publikowania wyników naukowych dociekań.

[ 2 ] DNA — Kwas dezoksyrybonukleinowy jest cząsteczką, która koduje genetyczne instrukcje stosowane w zakresie rozwoju i funkcjonowania wszystkich znanych żyjących organizmów i wiele wirusów.

Świat agnostyka cz. 2