Badanie wierzeń społ. metodami analizy logicznej

1.1. Jako podtytuł do określenia „Manifest Metodologiczny" dobrze się sprawi fraza: O związkach między cechami logicznymi i funkcjami życiowymi wierzeń społecznych. Do wierzeń społecznych (w odróżnieniu od indywidualnych) zaliczają się takie, które jednostka podziela ze swą grupą społeczną i których wyznawanie ma wpływ na funkcjonowanie i losy danej grupy. Przykładem może być świadomość plemienna (jej mity, stereotypy, normy etc), narodowa, klasowa, wyznaniowa, samookreślenie się szkoły filozoficznej czy grupy artystycznej, ideologia partii politycznych czy ruchów społecznych. Wierzenia społeczne stanowią tylko jeden z wielu frapujących tematów socjologii, ale jest to temat doskonale nadający się na to, żeby na takim konkretnym przykładzie nakreślić kluczowe pojęcia metodologiczne potrzebne naukom społecznym. Dlatego wprowadzenie do tego tematu nazwałem manifestem metodologicznym.

Żeby dobitnie określić zajęty w rozważanej sprawie punkt widzenia, dobrze jest wskazać pogląd, który jest od naszego skrajnie odmienny. Gdy idzie o założenia będące u podstaw obecnego studium metodologicznego, to takim negatywnym punktem odniesienia jest pesymistyczny irracjonalizm. Jego przykładem, tak wyrazistym, że aż karykaturalnym, jest psychoanaliza Freudowska. Traktuje ona człowieka i otaczającą go sieć relacji społecznych jako wytwór ślepych sił natury biologiczno-emocjonalnej.

Istotnie, psychoanaliza Zygmunta Freuda (1856-1939) jest przeciwieństwem logicznej analizy poglądów która zakłada racjonalność myślenia. Jak w soczewce skupia się to w fakcie, że termin „racjonalizacja" oznacza u Freuda (jeśli nie owijać słów w bawełnę) samooszukiwanie się pacjenta leczonego na nerwicę. Mianowicie, będąc pod nieubłaganą presją norm wytworzonym przez kulturę, jak w szczególności normy moralne, pacjent wypiera ze świadomości w tak zwaną podświadomość swe rzeczywiste motywacje i zmyśla na to miejsce inne, zgodne z normami, które czuje się w obowiązku respektować. Istotnie, coś takiego się zdarza, jak to obrazuje opowieść o Kubusiu Puchatku, który sobie tłumaczył, że zagląda do garnuszka z miodem nie z łakomstwa lecz z zacnej ciekawości poznawczej, ale freudyzm nie poprzestaje na stwierdzeniu, że tak bywa. Czyni on z tak pojętej racjonalizacji mechanizm podstawowy i uniwersalny, ponieważ jakiś stopień znerwicowania imputuje się każdemu, kto podlega systemowi norm kulturowych. Z góry się przy tym zakłada, że pacjent nie jest zdolny do samokrytycznego pozbycia się swej ułudy, ale że zawsze jest tu konieczna pomoc (sowicie opłacanego) psychoanalityka. Popatrzmy na skutki tej teorii dla relacji społecznych. Wynika z niej np. niezdolność ludzi do negocjacji, bo skoro żadna strona sama nie wie, czego chce (gdy naprawdę chce tego, co dyktuje podświadomość, ale to jest ze świadomości wypierane), to nie może brać też na serio deklaracji woli składanych przez partnera. Szczególnie dwuznaczne stają się relacje rodzinne, gdyż każdemu uczuciu przypisuje ta teoria podtekst erotyczny. W ogólności, trzeba być z góry nieufnym wobec każdego, bo każdy ma ukryte motywy, co do których oszukuje sam siebie, a więc chcąc nie chcąc oszukuje partnerów wszelkich relacji społecznych (od tego fatum są jednak wolni psychoanalitycy, których lojalność wobec pacjentów jest poza wszelkim podejrzeniem).

Gdyby tak było, to nie ma po co przystępować ani do analizy logicznej wierzeń społecznych ani do analizowania ich racjonalnej funkcji życiowej. A tworzą one rozległe spektrum, które na jednym krańcu ma powiązane z magią mity, na drugim zaś koncepcje dobrze wytestowane, na przykład sprawdzone w zbiorowym sukcesie ekonomicznym. Jeśli takie spektrum połączy się z koncepcją ewolucjonistyczną, wedle której rozwój społeczeństw mierzy się przesuwaniem od krańca mitologicznego ku racjonalności naukowej, to będziemy mieli ideę, która legła u podstaw pierwszego projektu motodologicznego socjologii, pochodzącego od Augusta Comte’a (1798-1857).

Tam, gdzie analiza logiczna przyniesie oceny negatywne, jak powiedzmy w przypadku mitów magicznych, nie musi to jeszcze świadczyć źle o inteligencji wyznawców mitu. Jego nikła rola poznawcza bywa kompensowana ważną funkcją społeczną na danym etapie rozwoju danej zbiorowości. Będzie więc wiara mitologiczna przejawem racjonalności innego rodzaju, którą można by określić jako praktyczną czy pragmatyczną. Tak widzi genezę mitów religijnych Henri Bergson jako filozof religii, a dokładnym analizom poddają to zjawisko, zwłaszcza gdy idzie o magię, tacy klasycy antropologii jak Lucien Levy-Bruhl i Bronisław Malinowski. Z inspiracji Malinowskiego jako twórcy kierunku metodologicznego w antropologii zwanego funkcjonalizmem przyjęto tu termin „analiza funkcjonalna" (analiza funkcji wierzeń w życiu zbiorowości) paralelnie do terminu „analiza logiczna"; ten drugi bierze się z kolei ze wspartej na logice filozofii politycznej Karla Poppera, o czym będzie mowa dalej. ^{[ 1 ]}

1.2. Założenie o racjonalności ludzkiego umysłu bywa silnie krytykowane, a nawet traktowane ironiczną pobłażliwością, jako przejaw naiwności czy oderwania od faktów. A fakty są takie, że historia ludzkich zbiorowości pełna jest nie tylko błędów, ale wręcz głupot i szaleństw.

Świadomość tego faktu nie kłóci się z tezą o racjonalności, o ile twardo staniemy na gruncie rozumowania ewolucjonistycznego. Przywołajmy, dla wyjaśnienia o co w nim chodzi, prostą analogię z historią życia jednostki. Nie tego nazwiemy głupim, kto z biegiem życia mądrzeje, choćby w młodości dopuszczał się szaleństw, lecz tego, kto coraz bardziej głupieje. To porównanie mimo swej trywialności dobrze oddaje dwa skrajnie odmienne spojrzenia na dzieje ludzkości. Wedle jednego, które klasycznie reprezentują Metamorfozy Owidiusza i Księga Rodzaju, „na początku był wiek złoty" (tak się zaczyna poemat Owidiusza), czy na początku był raj, a potem było coraz mniej i mniej jak cnoty tak i rozumu. Wedle innego spojrzenia, na początku był w kosmosie tylko wodór i żadnej inteligencji, potem przyszła inteligencja zwierzęca, potem ludzka.

Ta ostatnia rozwija się dalej nie na zasadzie biologicznego doskonalenia mózgu, ale na zasadzie wyciągania wniosków z doświadczeń, gromadzenia wiedzy i kolosalnego postępu w kształtowaniu systemów pojęciowych. Przykładem i miarą tego ostatniego może być dystans między umiejętnością liczenia tylko do trzech (w pierwszych stadiach rozwoju cywilizacyjnego) a dzisiejszą matematyką, która operuje nieskończoną liczbą liczb nieskończonych. Inny przykład: porównajmy tytuł do prestiżu u łowców czaszek (tym większy, im więcej niewinnych ludzi zabił łowca dla zbogacenia swej kolekcji) z tytułem do prestiżu Jimmy Cartera jako wybitnego i skutecznego działacza na rzecz praw człowieka.

Decydującym argumentem na rzecz rozumności ludzkiego gatunku jest to, że umie spełniać biblijne polecenie „mnóżcie się i napełniajcie ziemię". Każda inna populacja zwierzęca, gdy sie namnoży powyżej pewnego progu, zaczyna odczuwać brak środków do życia, skutkiem czego ginie z niech tyle, ile jest potrzebne dla przywrócenia równowagi ekologicznej. Człowiek się wyzwolił z tego ekologicznego fatalizmu dzięki zdolności rozumowania, która go doprowadziła do uprawy ziemi, do rzemiosł, przemysłów i komputerów. Nie dość, że rozprzestrzenił się ten gatunek na ziemi, ale nadto zaczyna ekspansję kosmiczną, co wymaga jeszcze większej zdolności rozumowania. Jeśli więc racjonalność czyli rozumność polega na zdolności rozumowania, nie sposób jej odmówić społecznościom składającym się na gatunek ludzki.

I tyle wystarczy, żeby uprawnioną metodą badania wierzeń tych społeczności była analiza logiczna. Nie będzie ona bynajmniej prowadzić do samych komplementów pod adresem badanych podmiotów. Będzie wykrywać liczne i poważne błędy w konstrukcji poglądów, a w każdym razie to, co uznaje się z a błąd z punktu widzenia dzisiejszej metodologii nauk. Ale sam fakt, ze można wykrywać u kogoś błędy rozumowania, świadczy o zachodzeniu rozumowań w jego umyśle, a więc o jednym z elementów tej racjonalności, którą się tu postuluje. Drugim elementem jest zdolność uczenia się na błędach owocująca postępem. Także tego, jak wyżej była mowa, nie da się odmówić ludzkim społecznościom.

Tam zaś, gdzie analiza logiczna wykazuje błędy, może się okazać, że dyktowane tymi błędami zachowania dobrze służą rozwojowi, a przynajmniej przetrwaniu społeczności. Błędem jest wierzyć, że złe duchy można przebłagać ofiarami, ale bez tej silnej nadziei, choć złudnej, człowiek pierwotny nie podołałby kolosalnym obciążeniom psychicznym tego czasu, gdy stawiał pierwsze kroki na ziemi i wszystko przerastało jego zdolność pojmowania. Tak więc analiza funkcji takich wierzeń, czyli analiza funkcjonalna, odda im należną sprawiedliwość, gdy idzie o pewien typ racjonalności.

Wierzenia mitologiczne ludów pierwotnych zasłużyły się nie tylko jako środek powiększania odporności w skrajnie nieprzyjaznym środowisku, nie tylko jako środek niezbędnej stabilizacji w grupie społecznej (wymagającej jakiegoś wspólnego systemu wierzeń), lecz także jako punkt wyjścia w sukcesywnym poznawaniu świata przyrody i świata społecznego. Każdy proces poznawczy wymaga jakiejś hipotezy, żeby mógł wystartować. Gdy wiedza jest jeszcze zerowa, wartość poznawcza tej hipotezy będzie bliska zeru, ale o tyle już nie-zerowa, że gdy hipoteza zaistniała, jest co krytykować i obalać w obliczu pojawiających się niezgodności z faktami. To zrobi miejsce następnej hipotezie, o włos bliższej prawdy, bo nie popełni błędów swej poprzedniczki. Popełni za to inne, przed którymi ustrzeże z kolei swą następczynię. I tak dalej.

W tej perspektywie ewolucjonistycznej, kreślonej (jak wyżej wspomniano) już przez Comte's u samych początków socjologii, pojęcie mitu pełni ważną rolę metodologiczną(choć próżno go szukać w konwencjonalnych podręcznikach metodologii). A także ważną rolę w inżynierii społecznej czyli w działaniach kierujących się odpowiednią teorią socjologiczną, a zmierzających do konstruowania lub naprawiania struktur społecznych, .

[ 1 ] Termin „analiza funkcjonalna" występuje w teorii nauki w innym jeszcze znaczeniu, ale jest ono tak odległe od obecnego kontekstu, że nie ma obawy nieporozumień. Mianowicie, analizą funkcjonalną nazywa się dział matematyki zajmujący się badaniem przestrzeni funkcji metodami analizy matematycznej, algebry i topologii. Użycie w obecnym kontekście przydawki „funkcjonalna" jest potrzebne w roli „odsyłacza" do funkcjonalizmu Malinowskiego jako postawy metodologicznej (o której będzie mowa dalej), przy uzyskaniu pożądanej paraleli do analizy logicznej.

II. Badanie wierzeń społecznych metodami analizy logicznej i analizy funkcjonalnej

1. Manifest Metodologiczny