Stan prawny w zakresie równości wyznań i światop.

Ważnym elementem niezależności kościołów i związków wyznaniowych jest ich prawo swobodnego wykonywania władzy duchownej, w tym także jurysdykcji oraz zarządzania swymi sprawami. Samorząd obejmuje też uprawnienie do samodzielnego ustalania struktur organizacyjnych, systemu powoływania organów i trybu ich funkcjonowania z reguły na podstawie przepisów prawa wewnętrznego. Granice samorządu normują przepisy prawa państwowego. ^{[ 18 ]}

Zasada autonomii przyjęta w art. 25 ust. 3 oznacza uznanie przez państwo możliwości rządzenia się kościołów i związków wyznaniowych w swoich sprawach własnym prawem wewnętrznym oraz ich swobodę w zakresie zmiany prawa wewnętrznego i jego tworzenia. Wykluczona jest także kontrola stosowania prawa wewnętrznego kościoła lub związku wyznaniowego przez sądy państwowe. Jego skuteczność ograniczana jest do ich forum wewnętrznego, zaś ewentualne oddziaływanie na zewnątrz zależy od swobodnego uznania państwa. Normy prawa wewnętrznego nie mają charakteru bezwzględnego. ^{[ 19 ]}

Zawarta w art. 25 ust. 3 zasada kształtowania stosunków między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi wzorowana jest na art. 1 konkordatu z 1993 r., zgodnie z którym „Rzeczpospolita Polska i Stolica Apostolska potwierdzają, że Państwo i Kościół są — każde w swojej dziedzinie — niezależne i autonomiczne oraz zobowiązują się do pełnego poszanowania tej zasady we wzajemnych stosunkach we współdziałaniu dla rozwoju człowieka i dobra wspólnego". Zapis art. 25 ust. 3 Konstytucji likwiduje przedmiotowość zarzutów braku konstytucyjnych podstaw do przyjęcia art. 1 konkordatu oraz jego zgodności z zasadą rozdziału Kościoła i państwa w ujęciu przepisów ustawy zasadniczej poprzednio obowiązującej. ^{[ 20 ]} Kształtuje jednocześnie w tym zakresie w identyczny sposób sytuację wszystkich kościołów i związków wyznaniowych w Polsce.

W odróżnieniu od poprzednio obowiązujących przepisów konstytucyjnych, art. 25 ust. 4 i 5 Konstytucji przesądzają sprawy związane z trybem normowania sytuacji prawnej kościołów i związków wyznaniowych w Polsce. Przewidują one jednocześnie odmienny sposób regulacji sytuacji Kościoła Katolickiego względem innych kościołów oraz związków wyznaniowych.

Przyjęty w art. 25 ust. 4 mieszany system regulacji sytuacji Kościoła Katolickiego w Polsce, tj. w formie umowy międzynarodowej i ustaw, staje się jednocześnie formalną podstawą do przyjęcia podpisanego w 1993 r. Konkordatu. ^{[ 21 ]} W związku z tym na podstawie art. 91 ust. 1 i 2 Konstytucji — w przypadku ratyfikacji — Konkordat będzie mógł być bezpośrednio stosowany w krajowym porządku prawnym w zakresie nie wymagającym wydania zgodnych z nim ustaw wykonawczych, mając jednocześnie pierwszeństwo przed innymi nie dającymi się z nim pogodzić ustawami. Jednocześnie Konkordat może stać się jako umowa międzynarodowa przedmiotem orzekania Trybunału Konstytucyjnego co do jego zgodności z Konstytucją (art. 188 pkt. 1 Konst.).

Art. 25 ust. 5 przyjmuje, iż określenie stosunków pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a innymi niż Kościół Katolicki kościołami oraz związkami wyznaniowymi następuje w drodze ustaw uchwalanych na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami. W chwili obecnej sytuację prawną kościołów i związków wyznaniowych określają w sposób indywidualny następujące źródła ustawowe:

Kościół Katolicki. Ustawa z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 29, poz. 154, zm. 1990 r., nr 51, poz. 297, nr 55, poz. 321; nr 86, poz. 504; z 1991 r., nr 95, poz. 425; nr 107, poz. 459; z 1993 r., nr 7, poz. 34, z 1994 r., nr 1, poz. 3, z 1997 r., nr 96, poz. 590) wraz z aktami wykonawczymi.

Kościół Adwentystów Dnia Siódmego. Ustawa z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 97, poz. 481).

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny. Ustawa z 4 lipca 1991 r. o stosunku Państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Dz. U. nr 66, poz. 287, zm. 1991 r., nr 95 poz. 425; z 1993 r., nr 7, poz. 34; z 1994, nr 1, poz. 3).

Kościół Chrześcijan Baptystów. Ustawa z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Chrześcijan Baptystów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 97, poz. 480) z aktami wykonawczymi.

Kościół Ewangelicko-Augsburski. Ustawa z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 73, poz. 323) z aktami wykonawczymi.

Kościół Ewangelicko-Metodystyczny. Ustawa z 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 97, poz. 479) z aktami wykonawczymi.

Kościół Ewangelicko-Reformowany. Ustawa z 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 73, poz. 324).

Kościół Katolicki Mariawitów. Ustawa z 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 41, poz. 252).

Kościół Polskokatolicki. Ustawa z dnia 30 czerwca 1995 r. o stosunku Państwa do Kościoła Polskokatolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 97, poz. 482) z aktami wykonawczymi.

Kościół Starokatolicki Mariawitów. Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 41, poz. 253).

Wschodni Kościół Staroobrzędowy. Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 22 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego, nie posiadającego hierarchii duchownej (Dz. U. nr 38, poz. 363, zm. 1945, nr 48, poz. 273).

Kościół Zielonoświątkowy. Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do Kościoła Zielonoświątkowego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 41, poz. 254).

Karaimski Związek Religijny. Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 30, poz. 241, zm. 1945, poz. 271; nr 48, poz. 273).

Muzułmański Związek Religijny. Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 30, poz. 240; zm. 1945 r., nr 48, poz. 271; nr 48, poz. 273).

Gminy wyznaniowe żydowskie. Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. nr 41, poz. 251).

W odniesieniu do innych kościołów i związków wyznaniowych ich sytuacja regulowana jest w trybie administracyjnym w oparciu o przepisy ustawy z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Uchwalenie tej ustawy przy jednoczesnym zniesieniu w 1989 r. systemu koncesyjnego w zakresie trybu tworzenia nowych kościołów i związków wyznaniowych i zastąpieniu go systemem deklaracyjnym doprowadziło do gwałtownego wzrostu ilości związków wyznaniowych wpisanych do rejestru. ^{[ 22 ]} Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania reguluje także tryb rejestracji nowo powstających związków wyznaniowych.

W związku z powyższą ustawą wydaje się, że zbyt daleko idącym rozwiązaniem jest możliwość wykreślenia z rejestru kościoła lub innego związku wyznaniowego, który nie przejawiał swojej działalności w okresie dwóch lat (art. 36 ust. 1 pkt 3) W tym przypadku przysługuje od decyzji o wykreśleniu z rejestru prawo skargi do Naczelnego Sądu Administracyjnego w trybie przepisów K. p. a. ^{[ 23 ]}

Zgodnie z obowiązującymi przepisami zalegalizowanym kościołom i związkom wyznaniowym a także ich jednostkom organizacyjnym przysługuje osobowość prawna. System powstawania, działania i likwidacji wyznaniowych osób prawnych regulowany jest w ustawach indywidualnych, w przypadku zaś kościołów i związków wyznaniowych nie mających uregulowanej sytuacji prawnej odrębnymi ustawami, określane jest to ich prawem wewnętrznym lub statutami (nabywają osobowość prawną z chwilą wpisu do rejestru).

3. Wolność sumienia i wyznania

Sprawom wolności sumienia i religii poświęcony został art. 53 Konstytucji. Zapewnia on wszystkim, zarówno obywatelom polskim jak i cudzoziemcom, poszanowanie ich wolności w tym zakresie, ograniczenie uzewnętrzniania której nastąpić może jedynie w przypadkach, wcześniej już wskazanych. Zgodnie z art. 53. ust. 6 nikogo nie można zmuszać do uczestniczenia ani do nie uczestniczenia w praktykach religijnych. ^{[ 24 ]} Nikt też nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania (art. 53 ust. 7). Stosownie do art. 32 ust. 2 wyznanie bądź bezwyznaniowość nie może być przyczyną dyskryminacji żadnej osoby w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym. ^{[ 25 ]}

Wyznaczony został także zakres pojęcia „wolność religii", która obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują (art. 53 ust. 2 Konst.).

Z wolnością religii związane jest także prawo rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Odpowiednio do art. 48 ust. 1 Konstytucji wychowanie to powinno jednakże uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania (art. 53 ust. 3) r. ^{[ 26 ]} Z prawem tym wiąże się możność, zapisana w art. 53 ust. 4 Konstytucji, uczynienia z religii kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej przedmiotu nauczania w szkole. ^{[ 27 ]} Nauka religii nie może naruszać wolności sumienia i religii innych osób.

[ 20 ] K. Krasowski: w recenzji pracy Konkordat Polski 1993. Wybór materiałów źródłowych z lat 1993 — 1996, PiP 6/97, s. 98

[ 21 ] Możliwość zawarcia umowy międzynarodowej regulującej sytuację Kościoła Katolickiego w obrębie danego państwa wynika z uznania podmiotowości publicznoprawnej Stolicy Apostolskiej w stosunkach międzynarodowych.

[ 22 ] Kościoły i związki wyznaniowe działające w dniu wejścia w życie ustawy jako stowarzyszenia zarejestrowane podlegały wpisowi do rejestru z urzędu, zaś jako stowarzyszenia zwykłe po spełnieniu wymogów przewidzianych dla powstawania nowych kościołów i związków wyznaniowych ( odp. art. 41 ust. 1 i 2 ustawy).

[ 26 ] Patrz też art. 14 Konwencji Praw Dziecka z 1989 r., i deklaracje interpretacyjne Polski co do wykonywania praw przez dzieci, Dz. U. nr 120, poz. 526.

[ 27 ] Patrz też art. 2 Pierwszego protokołu dodatkowego do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1995 r., nr 36, poz. 175)