Opracowanie z 21 stycznia 1994 r.

Konkordat podpisany 28 lipca 1993 r. stał się przedmiotem licznych krytycznych wypowiedzi. Poniższe zestawienie obrazuje skalę uwag i zastrzeżeń formułowanych wobec tekstu dokumentu. Opinie dotyczące postanowień poszczególnych artykułów zostały zacytowane lub omówione. Indeksy odnoszą się do zestawienia źródeł wypowiedzi zamieszczonego na końcu niniejszego opracowania. Uwagi opatrzone są komentarzem lub wyjaśnieniami opartymi m.in. o znajomość toku negocjacji i intencji autorów konkordatu. W niezbędnych przypadkach przedstawiony jest aktualny stan prawny dotyczący poszczególnych kwestii. Opracowanie nie odnosi się do głosów polemicznych wykraczających poza krytykę tekstu, tj. nawiązujących do formy, trybu i czasu przygotowania i podpisania konkordatu lub podważających samą ideę zawierania układu ze stolicą Apostolską.

Uwagi:
W sformułowaniu „podkreślając posłannictwo Kościoła katolickiego" i dalej konsekwentnie w całym konkordacie przymiotnik „katolicki" pisany jest małą literą. Tymczasem ustawa z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego używa innej pisowni. „Pisownia konkordatu zakłada więc, że istnieje tylko jeden prawdziwy Kościół — katolicki", a przymiotnik nie jest integralną częścią jego nazwy, lecz uściśleniem.(3)
Nazwa „Kościół katolicki" (łac. Ecclesia catholica) używana jest przez Kodeks Prawa Kanonicznego i trudno byłoby uzasadnić postulat, by w układzie międzynarodowym zawieranym przez Stolicę Apostolską figurowało inne określenie. Sformułowanie „biorąc pod uwagę fakt, że religia katolicka jest wyznawana przez większość społeczeństwa polskiego" jest wprawdzie stwierdzeniem faktu, ale „w kontekście treści konkordatu brzmi jak zapowiedź jakichś przywilejów". (4)
Obawa ta nie jest potwierdzona żadnymi argumentami.
Sformułowanie „podkreślając znaczenie pontyfikatu Jego Świątobliwości Papieża Jana Pawła II" każe przypomnieć, że konkordatu nie zawiera się na czas jednego pontyfikatu. (4) Sformułowanie "zważywszy przełomowe znaczenie odzyskania niepodległości przez Państwo Polskie" może mieć negatywne znaczenie dla stosunków międzynarodowych Polski, służąc podważaniu wszystkich umów międzynarodowych zawartych przez "nie niepodległą PRL". (4)
Jest to obawa nieuzasadniona. Należałoby odpowiedzieć sobie na pytanie, kto mianowicie i w jaki sposób miałby traktaty zawarte przez PRL podważać. W rachubę — teoretycznie — wchodziłyby trzy możliwości. Pierwsza — że to Rzeczpospolita przez zgodę na omawiany zapis sama przyjęła na siebie obowiązek rewizji swych wcześniejszych międzynarodowych zobowiązań. Druga — że uprawnienia, by domagać się od Polski wprowadzenia w tej sferze jakichś zmian uzyskała Stolica Apostolska. I wreszcie ostatnia — że w oparciu o preambułę z roszczeniami wobec Polski może wystąpić jakieś państwo trzecie.

Analiza norm prawa międzynarodowego wyklucza którąkolwiek z powyższych sytuacji. Normy te — w pierwszym rzędzie Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 1969 r. — określają m.in. obowiązki stron związane z wykonywaniem traktatu w dobrej wierze i zakres obowiązywania traktatów wobec państw trzecich. Nic w konkordacie nie odnosi się do prawno-międzynarodowych zobowiązań Polski sprzed 1989 roku (data ta zresztą nie jest w tekście wspomniana). Z omawianego fragmentu preambuły nie wynikają ani żadne dodatkowe (wykraczające poza wymóg dostosowania prawa wewnętrznego) zobowiązania Rzeczypospolitej Polskiej, ani jakiekolwiek poszerzone uprawnienia Stolicy Apostolskiej. Ani z tego, ani z dowolnego innego zapisu konkordatu nie wynikają również żadne uprawnienia dla stron trzecich — innych podmiotów prawa międzynarodowego. W szczególności — żadne inne państwo nie uzyskuje w konsekwencji zawarcia konkordatu prawa do żądania, by Rzeczypospolita Polska dokonywała jakichkolwiek zmian w swych zobowiązaniach prawno-międzynarodowych. Strony trzecie nie zyskują też uprawnień do domagania się zmian w polskim ustawodawstwie wewnętrznym.

Artykuł 1

Obecny stan prawny:
Utrzymany w mocy art. 82 ust. 2 Konstytucji stwierdza, że „Kościół jest oddzielony od Państwa. Zasady stosunku państwa do kościoła oraz sytuację prawną i majątkową związków wyznaniowych określają ustawy".
Uwagi:
"Konkordat stawia Zgromadzenie Narodowe, czyli Konstytuantę, przed faktami dokonanymi i ogranicza jej suwerenne prawa do określania modelu stosunków między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi. Narzuca posłom i senatorom katolickim określone opcje rozwiązań instytucjonalnoprawnych". (1)

Artykuł 1 formułuje generalną zasadę stosunków między państwem i Kościołem katolickim. Określenie o niezależności i autonomii obydwu instytucji, zaczerpnięte z soborowej konstytucji „Gaudium et spes", odpowiada nowoczesnej wizji współistnienia i współdziałania wspólnoty świeckiej i duchowej; jest formułą akceptowaną przez Kościół i zgodną z zasadami świeckiego i demokratycznego państwa. Analogiczne określenie zawiera inny „posoborowy" konkordat — układ z Republiką Włoską z 1984 r. Postanowienie art. 1 akceptuje konsekwencje, jakie wynikają z konstytucyjnej zasady rozdziału Kościoła i państwa, a które są określone przez obowiązujące ustawodawstwo. Warto zwrócić uwagę, że analogiczne lub zbliżone sformułowanie o niezależności i współdziałaniu państwa i Kościoła znalazło się w większości projektów Konstytucji złożonych do Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego w marcu i kwietnia 1993 r.

"Nie jest jasne pojęcie niezależności partnerów umowy, każdego w swej dziedzinie. Kościół za najważniejsze dziedziny swoich uprawnień uważa sprawy małżeństwa, rodziny i wychowania. Czy wobec tego jest praktycznie możliwe zakreślenie ram tych uprawnień?" (2)

Ramy uprawnień Kościoła zakreśla prawo polskie, przywołane w art. 10 ust. 6, art. 12 ust 4 i art. 14 ust. 1, 2 i 3. „Konkordat polski nie zawiera generalnej klauzuli, spotykanej w innych konkordatach, przewidującej rządzenie się przez Kościół własnym prawem w granicach ogólnie obowiązujących ustaw". (1) „W konkordacie z 1993 r. brak jest zobowiązania Kościoła do szanowania porządku konstytucyjnego państwa". (2)

W preambule konkordatu stwierdza się wyraźnie, iż „Rzeczpospolita Polska uwzględniła swe zasady konstytucyjne i ustawy, a Stolica Apostolska — dokumenty Soboru Watykańskiego II dotyczące wolności religijnej i stosunków pomiędzy Kościołem a wspólnotą polityczną oraz przepisy prawa kanonicznego". Nie powinno być zatem wątpliwości, że strony zaakceptowały konstytucyjny i prawny porządek państwa polskiego.

Należy podkreślić, że zapisu expressis verbis o poszanowaniu przez Kościół porządku konstytucyjnego nie ma również w żadnym innym porozumieniu ani konkordacie zawartym przez Stolicę Apostolską po Soborze Watykańskim II (por. układ z Argentyną z 1967 r., konkordat z Wenezuelą z 1964 r., konkordat z Peru z 1984 r., układ z Włochami z 1984 r.; znamiennym wyjątkiem jest „modus vivendi" z mahometańską Tunezją z 1964 r.). Kościół, który dobrowolnie zawiera układ ze świeckim państwem uznaje, w oczywisty sposób, jego zasady ustrojowe i legislacyjne.

"Ubolewamy, że w konkordacie nie znalazł się zapis podobny do tego, jaki znajduje się w konkordacie włoskim z 1984 r., gdzie mówi się, że wszystkie wyznania są równe wobec prawa". (5)

W konkordacie włoskim z 1984 r. nie ma takiego postanowienia. Nie powinno być wszakże wątpliwości, że uwzględnienie w preambule konkordatu polskiego z 1993 r. zasad konstytucyjnych i ustaw Rzeczypospolitej Polskiej oznacza potwierdzenie konstytucyjnej normy o równości obywateli bez względu na ich wyznanie oraz artykułu 9 ust. 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania głoszącego, iż „gwarancjami wolności sumienia i wyznania w stosunkach państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są: (...) równouprawnienie wszystkich kościołów i innych związków wyznaniowych, bez względu na formę uregulowania ich sytuacji prawnej".

Artykuł 2

Stan obecny:
17 lipca 1989 r. ogłoszony został komunikat o wznowieniu stosunków dyplomatycznych przez Polskę i Stolicę Apostolską. Ambasadorem przy Stolicy Apostolskiej mianowany został Jerzy Kuberski, nuncjuszem apostolskim w Polsce — abp Józef Kowalczyk. Abp Kowalczyk pełni swą misję nadal a ambasadorem RP przy Stolicy Apostolskiej jest od 1990 r. Henryk Kupiszewski.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Konkordat a interes społeczny i państwowy Konkordat polski z 1993 r. a Konstytucja RP z 1997 r. - analiza krytyczna

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word