Ateizm traumatyczny i entuzjastyczny

Ateizm wciąż ma bardzo „złą prasę" (pomimo pojawiających się pojedynczych jaskółek). O ile agnostycyzm jest postawą godną salonowego intelektualisty, o tyle ateizm jest „w złym tonie". Towarzyszy temu stan publicznej dezinformacji, bo grubo ponad połowa tego, co przekazuje się w mediach na temat ateizmu, to płaskie półprawdy lub zwykłe nieprawdy i deformacje. Ale na tym tle bardzo symptomatycznym a zarazem skwapliwie przemilczanym jest fakt, że środowisko naukowe jest w większej mierze zateizowane. Fakt ten oczywiście nie zaprząta szczególnej uwagi salonowej inteligencji, tak jak i nie zaprząta jej zasadniczo sama nauka.

Ateizm jako nieprzyjęcie lub odrzucenie wiary

Ateizm jest niewątpliwie stanowiskiem intelektualnym wiążącym się z odrzuceniem wiary w Boga, w osobowego Stwórcę, w istoty boskie. Nie jest ateizm natomiast żadną wiarą w nieistnienie Boga, jak lubią deklamować osoby niechętne ateizmowi. Ściślej rzecz biorąc, ateizm może być odrzuceniem wiary w Boga lub jej nieprzyjęciem (ateizm jest bowiem swoiście „naturalny"). Z odrzuceniem mamy do czynienia wówczas, kiedy ateistyczny światopogląd przyjmujemy w dorosłym życiu, w wyniku krytycznej rewizji wierzeń religijnych. Nieprzyjęcie dotyczyć będzie zasadniczo ludzi, którzy mieli okazję wychować się w domu bez indoktrynacji religijnej.

Jest jeszcze stan pośredni, wcale częsty, który dotyczy sytuacji „wyrośnięcia z religii" i przejścia w wieku dorastania od indyferencji religijnej do świadomego ateizmu. Jest to pozorne odrzucenie wiary w Boga, w istocie jednak jest jej nieprzyjęciem. Nie mogę bowiem uznać, że mamy tutaj do czynienia z odrzuceniem wiary w Boga, kiedy nie było jej wcześniejszego przyjęcia, a wiara ta nie jest z pewnością czymś „przyrodzonym".

Chodzi więc tutaj o sytuację, kiedy dziecko jest „programowane" teistycznie — nie żaden fakt o świecie, ale wierzenie wkłada mu się do głowy jako fakt przy jego dziecięcej bezbronności intelektualnej. Rodzice domagający się „prawa do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami" nader często traktują dziecko przedmiotowo, jak kukiełkę czy plastelinkę, którą można uformować na własną modłę. Kiedy rozwinęła się nieco nasza cywilizacja i kiedy poczęto uznawać prawa dziecka i podmiotowość dziecka, rodzice utracili bezwzględne prawo do dziecka, przy jeszcze pobrzmiewającym larum konserwatystów w sprawie uszczerbku na „tradycyjnych wartościach", jakie operacja ta przyniosła i przynosi ^{[ 1 ]}. Na tle tych przemian na światło dzienne wydobywa się rodzinne gwałty i „wychowawcze karcenie", czyli przemoc w rodzinie. Kolejnym etapem odchodzenia od przedmiotowego traktowania dziecka będzie respektowanie jego prawa do autonomicznego i harmonijnego kształtowania własnych przekonań. Czyli w ślad za potępieniem rodzinnych gwałtów seksualnych powinno też pójść potępienie gwałtów intelektualnych, do czego sprowadza się zasadniczo wszelka indoktrynacja — w okresie bezbronności intelektualnej - wierzeniami, które w świecie dorosłych są co najmniej sporne.

Nie można więc mówić, że dziecko zindoktrynowane religijnie, które ma szczęście zostać sceptykiem, przyjęło wiarę w Boga, a następnie ją odrzuciło. Aby przyjąć jakiś pogląd muszę to uczynić świadomie i przytomnie. Kiedy wraz z wykształceniem się naturalnych przymiotów umysłu w wieku kilkunastu lat ^{[ 2 ]}, tego rozwoju nie przetrzymuje „wyznawana" dotąd półświadomie wiara religijna, mamy wówczas do czynienia z procesem, który możemy określić jako nieprzyjęcie się wiary w Boga.

Ateistów dzieli się także na "walczących" oraz "zdystansowanych". Ten drugi ateizm jest generalnie dojrzalszy. Nie oznacza to jednak, że „ateista walczący" może być oceniony pejoratywnie, a takie zarzuty czasami formułują ateiści zdystansowani. Niektórzy ateiści po prostu potrzebują doskonalić internalizację ateizmu, potrzebują więcej niż inni rozprawiać się z pozostałościami teizmu we własnym życiu i psychice. Piętnowanie tego uważam za nieporozumienie. Pewną odmianą „ateisty walczącego" jest „ateista przekorny". W istocie nie potrzebuje on „walczyć" z teizmem, a jeśli to robi, to w wyniku irytacji lub przekory, co wybitnie stymulują czasami zdeklarowani wyznawcy.

Ateizm traumatyczny i entuzjastyczny

Najciekawszym i fundamentalnym dla mnie podziałem wśród ateistów jest ten, który dokonujemy ze względu na sposób internalizacji ateizmu. Zdumiewa mnie, że tak rzadko wskazuje się na ten podział. Otóż mówiąc trywialnie: jednym z ateizmem jest dobrze, innym wprost przeciwnie. Naturalnie, jeśli w ogóle publicznie podejmuje się temat ateizmu i jeśli nie przedstawia się go jako pewnej aberracji (klasyczne: obrażenie się na kościół lub kler, nieuleczalny komunizm, niemoralność), to do znudzenia eksploatuje się jedynie te przykłady w których ateizm jest pewnym przeżyciem traumatycznym. Z lubością więc opowiada się o umęczonych ateistach, którzy chcieliby wierzyć, ale nie potrafią, dla których brak łaski boskiej, z konieczności implikujący ateizm, wiąże się z silną udręką i wewnętrznym poczuciem pustki, tudzież patologicznych lęków egzystencjalnych. Słowem, ateistyczna martyrologia to nic przyjemnego, przeto ciesz się biedny grzeszniku, że Bóg obdarzył Cię błogą łaską wiary, a jeśli czujesz się metafizycznie niewyraźnie, chwal Boga w dwójnasób, bo oto widzisz, jak kruchy jest kryształ wiary i jak łatwo go postradać, po czym pozostaje już tylko ateistyczna „bojaźń i drżenie"...

Znamionami takiego rodzaju ateizmu są sformułowania: „utrata wiary", „brak mi łaski wiary", prezentowanie ateizmu jako li tylko imperatywu intelektualnego („chciałbym wierzyć, ale nie potrafię"). Jest to ateizm traumatyczny.

Poza nim jest także zupełnie inny rodzaj ateizmu — ateizm entuzjastyczny. Ateista traumatyczny i entuzjastyczny odlegli są od siebie o całe galaktyki, żyją w różnych światach. Ateista entuzjastyczny nie potrafi zrozumieć ani pojąć martyrologii psychicznej ateisty traumatycznego, który jest mu psychicznie niemal tak odległy jak teista.

Aby nieco zilustrować tę drugą odmianę (a może nawet rodzaj) ateizmu wplotę wątek osobisty. Wiara religijna wyszła z mojego życia tak jak mleczne zęby — w procesie dorastania. Wiązał się z tym okres religijnej indyferencji. Kiedy po pewnym czasie zacząłem uświadamiać sobie mój stosunek do wierzeń religijnych, a zwłaszcza Boga, równie dobrze mogłem się określić agnostykiem, jak i ateistą. Nie widzę problemu, aby tak zinterpretować agnostycyzm, aby całkowicie odpowiadał mojej postawie intelektualnej względem religii i przez pewien czas określałem się jako religijny agnostyk. Z czasem deklarację ateistyczną uznałem za swój intelektualny obowiązek, który sprawia wielką przyjemność. Będąc uczciwym intelektualnie można odrzucić agnostycyzm na rzecz ateizmu po wyjściu poza dogmatyczne i fideistyczne odmiany ateizmu o których do znudzenia opowiadają wierzący. Jednak ateizm był dla mnie także wyborem estetycznym i emocjonalnym. Niektórzy powiadają, że „chcieliby wierzyć", że „brakuje im wiary", lecz intelektualne przeszkody są nie do pokonania. Tutaj więc wybór intelektualny i emocjonalny oraz estetyczny się rozchodzą. To charakteryzuje ateizm traumatyczny. W ateizmie entuzjastycznym czynniki intelektualne, emocjonalne i estetyczne są wobec siebie komplementarne i się wzajem wzmacniają. Tak było w moim wypadku. Teizm nie jest dla mnie jedynie poglądem niczym nieuzasadnionym, jest nade wszystko poglądem absurdalnym, i to jest kluczowe. Nie o to więc tylko chodzi, że brak mi argumentu za przyjęciem teizmu, lecz o to także, że przyjęcie teizmu równa się dla mnie przyjęciu wizji świata, która jest infantylna (Bóg kochający ludzkość) oraz beznadziejnie antropocentryczna (bóg, który sobie upatrzył zwierzątka na pewnej planetce i wokół nich oraz dla nich rozdął ogrom wszechświata).

Wątpię, aby wielu niewierzących odrzucało wierzenia religijne ze względu na ich wewnętrzne sprzeczności, niekonsekwencje itd., jak to się często przedstawia. Sądzę, że większości wydają się one po prostu bezsensowne i obarczone zbyt dużą naiwnością. Odrzucenie tego daje poczucie emocjonalnej dojrzałości, kiedy stwierdzamy, że nasza psychika nie potrzebuje metafizycznych opowieści „ku pokrzepieniu serc". Przyznam, że nieco zbyt generalizujące motto zamieściłem swego czasu na czele działu światopoglądowego Racjonalisty. Jest to bowiem motto, które nie tyle dotyczy ateizmu jako takiego, lecz właśnie ateizmu entuzjastycznego i estetycznego: „Nie to nas oddziela, że nie odnajdujemy Boga ani w dziejach, ani w przyrodzie, ani poza przyrodą, lecz że tego, co jako Bóg czczone było, nie odczuwamy jako 'boskie', lecz jako politowania godne, jako niedorzeczne, jako szkodliwe, nie tylko jako błąd, lecz jako zbrodnię względem życia" (Nietzsche, Antychryst, przeł. Leopold Staff). Może to nieco zbyt arbitralny wybór, lecz Nietzsche, obok Stachniuka, najbardziej przyczynili się do wykrystalizowania mego ateizmu, w jego entuzjastycznej odmianie.

Nigdy nie przeżywałem udręk metafizycznych w związku z ateizmem i przyznam, że nie rozumiem ateistów traumatycznych, nie potrafię się zdobyć na empatię z nimi. Ateizm zawsze dawał mi satysfakcję i tylko satysfakcję — intelektualną, emocjonalną i estetyczną. Uważam, że pomijając szalenie ważny czynnik estetyczny dla wielu ateistów nie można zrozumieć czym jest ateizm. Każda jego prezentacja jako wyłącznie „raju utraconego" — deformuje prawdziwy obraz ateizmu i ateistów.

[ 1 ] Jednym z takich „obrońców tradycyjnych wartości" jest Bronisław Wildstein, który w debacie nad eurokonstytucją w programie Pospieszalskiego stwierdził, że konstytucja ta może budzić zastrzeżenia z punktu widzenia praw rodziców, bo miałaby, według Wildsteina, wprowadzać nadrzędną euroinstytucję w sprawach dotyczących wychowania dzieci. Chodziło tutaj konkretnie o Kartę Praw Podstawowych, która ma być dołączona do eurokonstytucji. Stanowi ona w artykule II-84 ust. 1: „Dzieci mają prawo do ochrony i opieki, jaka jest konieczna dla ich dobra. Mogą one swobodnie wyrażać swoje poglądy. Poglądy te są brane pod uwagę w sprawach, które ich dotyczą, stosownie do ich wieku i stopnia dojrzałości". Podobny przepis wprowadza polska konstytucja, jednak dziś nikt się nie przejmuje tym, czy wychowanie rodzinne uwzględnia stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz przekonań (art. 48). W Polsce taka norma również obowiązuje, choć jest ona martwa. I może to budzi obawy Wildsteina: że zacznie się ją stosować.