Z tych żądań narodziła się słynna Konfederacja Warszawska z 1573 r., wielki pionierski w Europie akt tolerancji religijnej.

Wybitny pisarz polski i zwolennik reform Mikołaj Rej z Nagłowic pisał o osobach duchownych: „Zamiast miłosiernych obietnic, klną te nędzne owieczki i zabiegają o swe podatki, o dziesięciny, kolędy i świętopietrze i inne wymyślone rzeczy".

W podobnym duchu wypowiadał się Jan Kochanowski, gdy napisał: „Czemuż to prałacie nie tak sami żywiecie, jak nauczacie. Kazaniu się nie dziwuj, bo mam pięćset za nie, a nie wziołbym tysiąca, bych tak czynić, jak nauczam w kościele". ^{[ 4 ]}

Zjazd różnowierców w 1570 r. w Sandomierzu doprowadził do zawarcia zgody pomiędzy luteranami, kalwinami i braćmi czeskimi oraz scementowania polskich protestantów przeciw kontrreformacji i wspólnej obrony wyznań, szkolnictwa i moralności.

Ugoda sandomierska ułatwiła uzyskanie gwarancji wolności wyznania i tolerancji religijnej we wspomnianym akcie Konfederacji Warszawskiej.

Ruch reformatorski w Polsce miał charakter walki społeczno-ekonomicznej, zmierzający zniesienia przywilejów majątkowych duchowieństwa oraz zwierzchności sądownictwa kościelnego nad świeckim. Względnie swobodny rozwój reformacji zapewniały konstytucje z 1555 r. i 1562 r.

Protesty, apele, żądania a nawet wojny religijne i wszelkie prądy reformatorskie, zmierzające do uwolnienia człowieka z feudalnej zależności, były nie do przyjęcia przez hierarchię kościelną i Kurię Rzymską.

Przedstawiciele hierarchii kościelnej uważali, że jedynie wiara katolicka jest słuszna i że żadnej innej religii nie można tolerować.

Opierając się na uchwałach Soboru Trydenckiego (1545-63) Kościół przystąpił do walki z reformacją. Postanowiono wykorzystać wszelkie możliwe środki własne, jak i pozostające w dyspozycji państwa.

Ofensywa Kościoła skoncentrowana została na maksymalnym wykorzystaniu kazań kościelnych, literatury religijnej, szkolnictwa, sztuki teatralnej i malarstwa. Do wykrywania i karania ruchów heretyckich i antykościelnych mobilizowano Świętą Inkwizycję, a do cenzurowania wydawnictw — powołano Papieski Indeks Ksiąg Zakazanych. Szczególne zadanie w zakresie prowadzenia nauki i oświaty powierzono Zakonowi Jezuitów.

Władze świeckie, zgodnie z uchwałami Soboru Trydenckiego, miały zapewnić przymus religijny i egzekucje wyroków Świętej Inkwizycji.

Zakon Jezuitów został założony w 1534 r. przez papieża Pawła III do obrony katolicyzmu i papiestwa. Zakonników szkolono na wzorach wojskowych; byli zwolnieni z odbywania praktyk religijnych. Jezuici mieli monopol na naukę i wychowanie młodzieży z rodzin zamożnych.

W epoce oświecenia nauka w szkołach jezuickich stała się domeną zacofania, ostro krytykowana przez francuskich encyklopedystów.

We Francji, Hiszpanii i Portugalii władze państwowe wprowadzają zakaz prowadzenia szkół przez jezuitów, a następnie w latach 1759-1767 usuwają ich ze swoich granic.

Humanistyczne idee przejawiające się w okresie reformacji, wskazywały na potrzebę uwalniania się od kanonów i dogmatów scholastycznego nauczania, zmonopolizowanych przez papieski Zakon Jezuitów.

Profesor historii literatury Ignacy Chrzanowski, który żył w latach 1866-1940, tak m.in. napisał: „...religijność krzewiona po kościołach, szkołach i domach przez ciemne i niemoralne duchowieństwo, wyradzała się coraz wyraźniej na bezduszną dewocję, na posty, na pielgrzymki do "cudownych obrazów" i na uczęszczaniu do kościołów, nie dla prawdziwego nabożeństwa lecz zwyczaju lub ciekawości. Resztki religijności zniknęły wraz z arianami, którym zabroniono działalności już w XVII wieku, a następnie zabrano się do wszystkich innowierców, których prześladowano, usuwano z izb poselskich i nie dopuszczano do urzędów".

Pisarz, poeta i satyryk Franciszek Karpiński, żyjący w latach 1741-1825, napisał w swych pamiętnikach: „Księża po większej części zepsuci, psuli razem lud sobie powierzony, a biskupi trzymając publicznie swe nałożnice, ośmielali niższych, aby szli tą samą, słodką wprawdzie ale najbrudniejszą drogą".

W celu ograniczenia wpływu reformacji i rozwoju nauki, która podważała dogmaty religijne, Kościół wprowadził cenzurę druków nad którymi pieczę sprawowali biskupi oraz wspomniany papieski Indeks Ksiąg Zakazanych, do którego wpisywano wszystkie dzieła uczonych, podważających dogmaty religijne, a przez Kościół uznane za heretyckie.

Po ukazaniu się papieskiego Indeksu Ksiąg Zakazanych w 1543 r. następuje zaostrzenie represji wobec postępowych artystów i reformatorów, a wielu twórców dzieł naukowych zostaje uznanych za heretyków tylko dlatego, że ich poglądy były sprzeczne z dogmatami religijnymi. Za heretyków uznano Erazma z Rotterdamu, jednego z najsłynniejszych humanistów Odrodzenia, filozofa i reformatora holenderskiego, oraz Kartezjusza — francuskiego filozofa i matematyka XVII wieku. Za heretyków uznano w 1616 r. Mikołaja Kopernika za dzieło O obrotach ciał niebieskich a przeciwko wybitnemu fizykowi i astronomowi Galileuszowi, propagatorowi dzieł Kopernika, wytoczono proces inkwizycyjny i zmuszono do odwołania swoich poglądów.

Na Indeksie Ksiąg Zakazanych znaleźli się także: holenderski filozof Baruch Spinoza, Georges Bufon — francuski filozof i przyrodnik, Diderot — francuski pisarz, teoretyk sztuki, krytyk literacki i redaktor, a także Karol Darwin — przyrodnik angielski i twórca teorii ewolucyjnego powstawania gatunków i wielu innych wybitnych naukowców.

Z inicjatywy papieża Pawła V zostaje spalony na stosie z wyroku Inkwizycji w 1600 r. genialny filozof Giordano Bruno; zostaje spalony także na stosie w 1619 r. Giuliano Vanini — przedstawiciel renesansowego materializmu, demaskujący funkcje religii służącą do sprawowania władzy.

Niezliczoną ilość zbrodni popełniła Święta Inkwizycja na obszarach Ameryki, gdzie za pontyfikatu osławionego papieża Aleksandra VI, nawracano siłą plemiona indiańskie na wiarę katolicką.

W krajach Zachodnich Św. Inkwizycja oficjalnie została zniesiona dopiero w XIX wieku.

W Polsce Inkwizycja nie odegrała większej roli, chociaż szczególnie zaciekle zwalczała husytów, czego domagał się biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki, wydając specjalny dekret w tej sprawie. Inkwizycja w Polsce przetrwała do 1552 r., chociaż karano za „czary" jeszcze do roku 1776, to jest do czasu jej zniesienia.

Kościół od wieków szerzył lęk przed wiecznym potępieniem oraz stosował różne formy nacisku i zastraszania (piekłem, diabłem), a także wykorzystywał w tym celu klątwy, wieczne potępienie, tortury, palenie na stosie. Ale pomimo tych wszystkich działań nie udało się Kościołowi zniszczyć wyznawców innych religii, ani zahamować rozwoju nauki i postępu cywilizacyjnego.

*

Tekst powyższy jest fragmentem większej całości.

„Res Humana" nr 2-3/2005

Zobacz także te strony: Czasy reformacji

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Wprowadzenie do historii kościoła Czasy reformacji

Dodaj komentarz do strony..   Zobacz komentarze (4)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word