CZĘŚĆ I. USTALENIA TEORETYCZNE

1. Presupozycje — domniemania presupozycyjne

W historii filozofii presupozycjami zaczęto zajmować się wraz z wprowadzeniem przez Edmunda Burke`a, angielskiego myśliciela końca XVIII stulecia, kategorii przed-rozumienia. Do pojęć tych nawiązali fenomenologowie, zwłaszcza Alfred Schütz — współtwórca interakcjonizmu symbolicznego ^{[ 1 ]}. Niemniej filozoficzna kategoria przed-rozumienia i przed-sądu w każdym z naturalnych języków ma swoje wielorakie odpowiedniki, które warte są zbadania, klasyfikacji i szczegółowego opisu.

W większości sytuacji presupozycje, w sensie funkcjonalnym i lingwistycznym, pełnią głównie rolę perswazyjną, ale siła ich perswazji zostaje zawoalowana, „ukryta" za zewnętrzną postacią komunikatu językowego. Zatem w ujęciu lingwistyki przez „presupozycje", „przed-sądy" będziemy rozumieć takie zwroty i jednostkowe wypowiedzi, które powodują, że słuchacz otrzymuje komunikat z ukrytym założeniem. To ukryte założenie ma wywołać w świadomości odbiorcy komunikatu określoną reakcję, ma wywrzeć komunikacyjny i społeczny wpływ, nie zauważalny od razu dla odbiorcy komunikatu. Wpływ społeczny występuje wtedy, gdy nadawca (jednostka, grupa społeczna, instytucja) wywołuje — za pośrednictwem komunikatów — zmiany w postawach człowieka, w jego zachowaniu się, myśleniu, motywacji i emocjach ^{[ 2 ]}.

Wyodrębnienie presupozycji jako intencjonalnych części składowych wypowiedzi (tak samo w mowie jak i w piśmie) przekracza podział na to, co obiektywne i subiektywne w języku. Dzieje się tak, dlatego, że poprzez zastosowanie presupozycji możemy zasugerować pożądane treści naszemu rozmówcy i wpłynąć na jego postępowanie. Czynimy to w sposób uprzejmy, nie imperatywny, a przez to łatwiejszy w odbiorze. Chodzi, więc o umiejętność przekonywania innych osób do określonych poglądów, wpływanie na decyzje (takie jak np. głosowanie w określony sposób, przyjęcie określonej postawy, którą będzie się demonstrować). Jeżeli nasz wpływ nie jest dostatecznie silny, a tak bywa w większości sytuacji, chodzić będzie przynajmniej o zatrzymanie czyjejś uwagi na pewien czas, poinformowanie kogoś o czymś, wywołanie sympatii i dobrych skojarzeń związanych z naszą osobą i treścią zawartą w wygłaszanym przez nas komunikacie, zarówno w chwili mówienia, jak i na przyszłość.

Presupozycje oddziaływają na trzech poziomach: na poziomie zewnętrznego (słyszalnego) komunikatu językowego, na poziomie ukrytym — wywołując wpływ na psychikę słuchacza oraz na poziomie kontekstowym. W zależności od kontekstu ten sam zwrot językowy stanowiący jedną presupozycję może mieć dla słuchacza różne znaczenia.

W żywiole języka może też być tak, że to samo wyrażenie (np. samodzielne zdanie bądź część zdania) może stanowić jedną presupozycję, a może też zawierać kilka presupozycji. Presupozycje bowiem można ze sobą łączyć. Przez połączenie presupozycji uzyskujemy różne efekty. Albo czynimy je bardziej subtelnymi — tworzymy podtyp presupozycji; albo je wzmacniamy — powstaje spiętrzenie; ewentualnie tworzymy nowy typ presupozycji, który ma odmienne znaczenie semantyczne i odmienny kontekst zastosowania — uzyskujemy nową presupozycję.

Klasyfikacja presupozycji ^{[ 3 ]} nie jest sprawą łatwą, gdyż składa się na nią kilka podzbiorów. Będą to np. takie podzbiory jak implikacje — stanowią one generalnie jeden typ presupozycji, ale ponieważ istnieją podziały wśród zwrotów implikacyjnych, przeto każdy inaczej zbudowany zwrot to inny typ presupozycji. Trudność z klasyfikacją presupozycji polega na tym, że o istnieniu nowego typu presupozycji decyduje więź łącząca określone słowa i ich formę gramatyczną z ukrytą przez mówiącego intencją.

Dla wyrażenia intencji naszych komunikatów oprócz bogactwa używanego słownictwa, decydujące są możliwości składniowe użytych zwrotów: np. istnieją presupozycje, które mogą być wyrażone w postaci przeczenia i takie, które w formie przeczącej tracą swój sens.

W każdym zdaniu zawierającym presupozycje możemy wyróżnić zwrot wprowadzający, który skupia uwagę krytycznie nastawionego umysłu słuchacza, oraz część, która wyraża komunikat ukryty oddziałujący na podświadomość. Część oddziałująca na podświadomość może jako wyrażenie zawierać kilka poziomów znaczeniowych. Są to: poziom informacyjny i poziom kreujący domniemania (jedno, dwa lub więcej), często zależny od kontekstu, budowy zdania, używanych słów i ich znaczeń. Każda presupozycja tworzy domniemanie, ale nie w każdej jest to widoczne ze względu na zewnętrzną postać komunikatu językowego, np. presupozycje z partykułą przeczącą „nie" bardzo często występują w tekstach aktów prawnych.

Na ogół jednak presupozycje mają zastosowanie w negocjacjach, rozmowach mających na celu zbadanie intencji naszych partnerów w biznesie czy w polityce. Szczególnie istotną rolę presupozycje mogą odgrywać w języku polityki.

2. Zwroty kategorycznie jednoznaczne

Zwroty kategorycznie jednoznaczne to krótkie stwierdzenia o charakterze informacyjnym, bądź niosące w sobie rozkaz, które ze względu na swe znaczenie mogą kierować naszym postępowaniem. Tego rodzaju zwroty znaczą to samo na każdym z trzech poziomów 1) uzewnętrznionym, 2) ukrytym i 3) kontekstowym. Zwroty kategorycznie jednoznaczne mogą przybierać dowolną formę gramatyczną: rzeczownika, przymiotnika, rzeczownika z przymiotnikiem (najczęściej) bądź czasownika. Są to komunikaty typu: „Wstęp wzbroniony""Teren prywatny","Strefa nadgraniczna", „Zakaz wstępu", „Nieczynne", „Zamknięte", „Zakaz fotografowania", „Substancja wysoce toksyczna", Zagrożenie pożarowe", itp. Na zwroty kategoryczne i ich sposobność do kierowania naszym zachowaniem jako pierwszy zwrócił uwagę Dawid Hume. Podawał przykłady takich stwierdzeń wykrzyknikowych, jak: „Pali się!", czy spokojniejsze „Ten grzyb jest trujący!" i kontynuował, że zwroty te mają moc rozkazu typu: „ratuj siebie i mienie przed ogniem", „przystąp do gaszenia pożaru", „zabraniam ci spożywać ten gatunek". Na zwroty jednoznacznie kategoryczne ponownie zwróciła uwagę szkoła aktów mowy Johna L. Austina i Johna R. Searle`a ^{[ 4 ]}. Wskazali oni na dużą doniosłość komunikacyjną ilokucji — zdań wykrzyknikowych oraz zwrotów kategorycznie jednoznacznych. Poza tym zwroty te mają spory potencjał semiotyczny: słowom może towarzyszyć prosty rysunek lub nawet sam rysunek może zastępować słowa. Funkcja komunikacyjna i poznawcza ulega wówczas zatarciu (ma to czasem znaczenie przy użytkownikach danego komunikatu, którzy nie znają miejscowego języka, np. podróżujący po jakimś terytorium obcokrajowcy).

Podobnie dla użytkowników rodzimego języka rozróżnienie funkcji komunikacyjnych od funkcji poznawczych często jest bardzo trudne lub wręcz niemożliwe. Są komunikaty odbierane i wywołujące skojarzenia, czasem rozumiane tylko na tym właśnie etapie (zresztą nie zawsze prawidłowo) a czasem w ogóle nie rozumiane lecz rozpoznawane. Usiłowanie prawidłowego zrozumienia komunikatów językowych może mieć wówczas jedynie wartość edukacyjną.

Współczesne kierunki teorii poznania zarówno te filozoficzne jak i te wypływające z najnowszych zdobyczy psychologii zakładają, że każdy komunikat werbalny, który dotarł do adresata i został przez niego zrozumiany staje się dla niego równocześnie źródłem poznania.. Rzecz jednak w tym, by w sposób znaczący uprościć komunikat językowy a ponadto, by móc wykazać, że użytkownik przy minimalnej ostrożności komunikat będący zwrotem kategorycznie jednoznacznym mógł zrozumieć. Jeżeli jednak stało się inaczej i zwrot kategoryczny nie wywarł właściwego skutku, np. ktoś mu się nie podporządkował z powodu własnej lekkomyślności, ponosi winę za ten stan rzeczy i może być pociągnięty do odpowiedzialności. Wówczas to na odbiorcę komunikatu będącego zwrotem kategorycznie jednoznacznym przechodzi ciężar dowodu, że mimo należytej staranności nie zauważył uwidocznionej informacji lub nie zrozumiał, jakiego rodzaju zachowania od niego oczekiwano. Stąd też tak duże znaczenie komunikatów kategorycznych i jednoznacznych w tekstach prawnych i w wypowiedziach upowszechniających informacje o prawie obowiązującym — czyli w tekstach / wypowiedziach jurydycznych.

3. Tekst jurydyczny / wypowiedź jurydyczna

Tekst bądź wypowiedź jurydyczna to określenie wspólne zarówno dla języka norm prawnych jak i dla języka komunikatów informujących o treściach norm prawnych a nawet je interpretujących. Stąd też możemy mówić o jednym języku jurydycznym. Pojęcie to usiłuje zastąpić proponowany niegdyś podział na język prawny i prawniczy. Przez pierwszy to jest język prawny rozumiano język norm — sentencji przepisów prawnych. Przez drugi - język prawniczy- rozumiano język dotyczący tych norm, stanowiący opis norm, bądź je interpretujący. Podział ten w teorii prawa okazał się mało przydatny, a ponadto błędny w perspektywie rozwoju nowoczesnego językoznawstwa ^{[ 5 ]}. Każdy tekst jurydyczny kreuje ontologię relacji: musi posiadać intencjonalnego nadawcę komunikatu jurydycznego ^{[ 6 ]}. Istnienie intencjonalnego kreatora — podmiot tworzący komunikat ze względu na obrany cel jest cechą wspólną zarówno dla presupozycji jak i dla tekstów jurydycznych.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Preferowane style myślenia – metaprogramy Użycie presupozycji jako werbalnego środka wywierania wpływu

Zobacz komentarze (1)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Jerzy Kolarzowski Doktor habilitowany, adiunkt w Instytucie Historyczno-Prawnym Uniwersytetu Warszawskiego (Wydział Prawa i Administracji). Współzałożyciel i rzecznik prasowy PPS (1987 - luty 1988), zwolniony z pracy w IPiP PAN (styczeń 1987), współredagował Biuletyn Informacyjny Ruchu Wolność i Pokój (1986–1987), sygnatariusz platformy Wolność i Pokój (1985), przekazywał i organizował przesyłanie m.in. do Poznania, Krakowa, Gdańska, Lublina i Puław wielu wydawnictw podziemnych. Posiada certyfikat „pokrzywdzonego” wystawiony przez IPN w 2003 r. Master of Art of NLP. Pisze rozprawę habilitacyjną "U podstaw europejskiej filozofii praw człowieka. Narodziny jednostki w sferze publicznej i prywatnej w pismach Braci Polskich". Zainteresowania: historia instytucji życia publicznego i prywatnego, myśl etyczna i religijna Europy (zwłaszcza okresu reformacji). Bada nieoficjalne nurty i idee inspirujące kulturę europejską. Hobby: muzyka poważna, fotografia krajobrazowa. Autor książki Filozofowie i mistycy  Liczba tekstów na portalu: 51  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: Polski i brytyjski samorząd terytorialny - zasadnicze różnice