Pomimo tego wiara w rozum wydaje się jak najbardziej niezbędna i racjonalna. Człowieczeństwo i humanizm są wielowymiarowe, wieloaspektowe. Jest wszelako jeden czynnik, który wydaje się być jego esencją. Litość, emocje, altruizm posiadają także inne zwierzęta (np. makaki). Człowieka wyróżnia rozum. Jest to coś wybitnie swoistego dla człowieka. A zarazem wartość najwyższa w aksjologii Oświecenia. Stąd też, mówiąc o dehumanizacji, powinniśmy przede wszystkim mieć na myśli odrzucenie rozumu, jego pogardę, lekceważenie. Jak często się o tym pamięta?

Rozum totalitarny?

Twierdzenie, że apologia racjonalizmu jest próbą narzucenia jednolitego punktu widzenia, jednolitości, schematyzmu, zglajszaltowania, nowego fundamentalizmu itd. — jest nieporozumieniem. Racjonalizm nie jest programem uniformizacji życia (nie należy mylić pluralizmu z chaosem!), nawet jeśli czasami był tak rozumiany, zaś jego obrona jest wystąpieniem przeciwko chaosowi intelektualnemu. Między chaosem a schematyzmem jest jeszcze bardzo szerokie spektrum. Obrona racjonalizmu będzie poszukiwaniem „złotego środka" dla życia i wyrzeczeniem się ekstremów, zaś „kontestowanie racjonalizmu stanowi niebezpieczeństwo dla wszelkiego przyzwoitego myślenia. Słowo 'racjonalizm' — oprócz innych znaczeń - odnosi się po prostu do rygoru logicznego, a bez niego wszelkie myślenie traci elementarną koherencję" (M. Czerwiński). Racjonalista odrzuca współczesne (postmodernistyczne) rozmywanie różnicy między prawdą i fałszem, albowiem „jeśli zrezygnujemy z rozróżnienia między prawdą a fałszem, uznając je za bezwartościowy relikt pedantycznej przeszłości, kłamcy nie będą musieli niczego udowadniać, a obrońcy prawdy nie będą mieli podstaw, aby się tego od nich domagać. W świecie, w którym wszystkie wypowiedzi mają jednakowo małe znaczenie — a takim właśnie staje się nasz świat — jedyną wartością jest milczenie: stopienie się z pozbawioną głosu masą, delektowanie się ignorancją, rezygnacja z posługiwania się językiem" (F. Fernández-Armesto).

Emocje

Racjonalizm nie musi ani nawet nie powinien się łączyć z odrzucaniem całej nieracjonalnej części naszego człowieczeństwa, np. miłości, zachwytu, pasji, poświęcenia. Postawa racjonalistyczna pozwala jednak ochronić się przed sytuacjami w których owe uniesienia pogrążają nas, kiedy zaczynają być szkodliwe lub niszczące.

Jak zauważył Edward O. Wilson w Konsiliencji: "Bez pomocy bodźców emocjonalnych nadających kierunek myśleniu racjonalna myśl ulega spowolnieniu i dezintegracji. Racjonalny umysł nie jest jakimś autonomicznym tworem niezależnym od irracjonalnych funkcji umysłu; nie może uwolnić się od emocji i wejść w krainę czystego rozumu. (...) W niektórych teoriach neurobiologicznych i opowiadaniach science fiction spotykamy wprawdzie obraz zanurzonego w odżywczym płynie i uwolnionego od wszelkich ograniczeń związanych z ciałem mózgu-w-probówce, który może oddawać się swobodnej eksploracji wewnętrznego uniwersum umysłu. Jednak w rzeczywistości rzecz miałaby się zgoła inaczej. Cała nasza dotychczasowa wiedza na temat mózgu wskazuje, że byłby to raczej proces powolnego obumierania, piekło świadomości ożywionego trupa, w której świat pamiętany i wyobrażany stopniowo się rozpada, aż po zupełny chaos niosący łaskę utraty świadomości".

Racjonalizm jest natomiast nie do pogodzenia z takimi postawami, które nad rozum stawiają inne narzędzia poznawczo-wartościujące, jak wiara (fideizm) czy przeczucie (intuicjonizm). Nawet jeśli racjonalista czasami odwołuje się do wiary (najlepiej racjonalnej, uzasadnionej), a fideista do rozumu, nie można być jednocześnie i racjonalistą i fideistą. Człowiekiem wiary i rozumu.

Oświecenie

„Myśl oświeceniowa ustanowiła i konsekwentnie realizowała projekt pełnego uczłowieczenia świata poprzez ujęcie jego różnorodności w przejrzystą jedność form, które powstawały na fundamencie ludzkiego rozumu — pisze Dorota Drałus. — Jest to epoka, w której nie tyle odkryto człowieka, lecz w której człowiek odkrył siebie samego jako istotę twórczą i aktywną, zdolną do wyposażenia swego świata w określone porządki znaczeń. (...) Porządek rozumu, utożsamiany dotychczas z czystym myśleniem, wzbogacany porządkiem zmysłów, ulega stopniowej konkretyzacji". Największą zasługą Oświecenia dla racjonalizmu było przezwyciężenie zaklętego przez wcześniejszych filozofów rozdziału racjonalizmu i empiryzmu. Wcześniej uznawano, iż do prawdy o świecie można dotrzeć drogą rozumowej spekulacji, gdyż zmysły są zawodne i lepiej im nie ufać. Inni z kolei pogardzali spekulacją na rzecz obserwacji. Oświecenie uznało, iż obie drogi najlepiej połączyć. Ponieważ jednak Oświecenie to ruch bardziej kulturowy niż filozoficzny, więc do dziś akademiccy filozofowie często nie przyjmują do wiadomości, iż racjonalizm współczesny nie jest pojęciem przeciwstawnym empiryzmowi, na ogół mało ich też obchodzi skuteczność poznawcza takiego zespolenia, skoro cierpi na tym czystość doktrynalna.

Racjonalizm współczesny jest utożsamiany z filozofią Oświecenia i odrzucany jako światopogląd anachroniczny przez środowiska religijne z jednej i postmodernistyczne z drugiej strony. Współczesny racjonalizm nie jest jednak tożsamy z racjonalizmem oświeceniowym, ma w nim tylko swoje historyczne korzenie (sięgające wcześniej także do antycznej Grecji). Współczesny racjonalizm opiera się głównie na myśli Bertranda Russella oraz Karla Poppera .

Racjonalista współczesny, choć żywi oczywiście największy sentyment do epoki Oświecenia, nie pozostaje w niej zasklepiony. Racjonalizm musi się zmieniać wraz z rozwojem myśli ludzkiej, jednak wciąż pozostają te same lub zbliżone podstawy aksjologiczne. Stosunek racjonalisty do szkół czy nurtów myśli ludzkiej sprzecznych z jego postawą nie polega na ogół na prostym ich odrzuceniu, lecz na wchłonięciu tych elementów, które uważa za wartościowe. Nie jest przez to sztuczną konstrukcją eklektyczną, gdyż paradygmat pozostaje ten sam: odniesienie do rozumu jako do superarbitra, wspartego na zdrowym rozsądku i nauce, bo, jak ujęła to Barbara Stanosz, „nauka jest tylko kontynuacją zwykłego poznania zdroworozsądkowego - kontynuacją bardziej systematyczną i poddaną surowszym rygorom, dokładniej kontrolowaną i korzystającą z metod i instrumentów niedostępnych w życiu codziennym, ale ostatecznie czerpiącą z tych samych, bo jedynych posiadanych przez człowieka źródeł wiedzy: rozumu i doświadczenia".

Czym różni się racjonalista współczesny od tego z epoki Oświecenia? Generalnie rzecz ujmując, jest mniej optymistyczny, mniej wierzy w Prawdę, Postęp i Naukę.

Współczesny racjonalista mniej jest pewien, że powszechne oświecenie, rozumność i wolność są tuż za zakrętem dziejów. Nie łudzi się także, iż całkowite rozsupłanie zagadek człowieka, świata i bytu to kwestia nieodległego czasu. Nie uważa nadto, iż odpowiedzią na wszelkie bolączki społeczne i moralne jest rozwój nauki i techniki. Oświeceniową wiarę w Postęp mocno nadwerężyły obie wojny światowe oraz dwudziestowieczne totalitaryzmy. Nie oznacza to jednak, iż racjonalizm stał się pesymistyczny, relatywistyczny, konserwatywny i antynaukowy. Składające się na credo racjonalistyczne: optymizm, prawda, postęp i nauka — są stale integralnymi elementami ideologii racjonalistycznej, są wszakże bardziej ostrożne i opatrzone znakami zapytania.

Racjonalizm a religia

Racjonalizm bywa postrzegany jako antyreligijny. Racjonalizm nie jest krytyczny wobec wszelkich aspektów religii, tylko wobec jej elementów dogmatycznych i irracjonalnych. Racjonalizm nie musi być natomiast sprzeczny z religiami ateistycznymi, agnostycznymi i naturalistycznymi. Obecnie rozwija się coraz więcej takich form religijności, które dążą głównie do zaspokojenia potrzeb indywidualnych i społecznych człowieka, rezygnując z roszczeń eksploracji transcendencji, np. Sea of Faith (głosi religię jako dzieło ludzkie), Bonhoeffer i cały nurt teologii „śmierci Boga", unitarianie wśród których najwięcej jest humanistów, agnostyków i ateistów (wśród amerykańskich członków Unitarian Universalist Association).

Trudno jest natomiast pogodzić światopogląd racjonalistyczny z teizmem. Jeszcze w XVIII w. deizm i teizm miały status wierzeń racjonalnych, jeśli nie łączyły się z dużą liczbą dogmatów. Wierzenie o „zegarmistrzu świata" wydawało się rozsądne i nawet mogło być przez naukę wzmacniane wraz z odkrywaniem prawidłowości i piękna w przyrodzie i wszechświecie. Wówczas wolnomyśliciel był na ogół deistą.

Rzeczywistość jest racjonalna, kiedy jest poukładana. Pozornie najbardziej poukładana jest rzeczywistość z bogiem. Rzeczywistość bez boga wydaje się dużo bardziej irracjonalna. Myśląc jednak, iż rzeczywistość jest racjonalna myślimy nieracjonalnie. Racjonalista to nie ten, kto uważa, że rzeczywistość jest racjonalna, lecz ten, kto myśli racjonalnie. Myśleć racjonalnie można także o rzeczach, zjawiskach, procesach nieracjonalnych, przynajmniej pozornie nieracjonalnych.

Dalszy rozwój nauki odebrał deizmowi i teizmowi racjonalny status. Dziś nikt rozsądny nie spiera się z faktem, że wszechświat i przyrodę można wyjaśnić za pomocą całkowicie naturalistycznej nauki i że jest to wyjaśnienie prostsze niż z odwołaniem się do dodatkowego inteligentnego i osobowego kreatora mieszkającego w zaświatach (pytanie: „skąd się wziął świat i człowiek" wyjaśniamy mniej lub bardziej udolnie za pomocą nauki, natomiast „wyjaśnienie" za pomocą Boga jest pseudowyjaśnieniem, gdyż generuje ono nowe niemal beznadziejne pytanie „skąd się wziął Bóg"). Niektórzy wolnomyśliciele, aby wzmocnić wyrazistość swej ateistycznej retoryki określają wierzenia teistyczne mianem „błędu intelektualnego". Nawet jednak obecnie, kiedy świat i człowiek dość sprawnie są wyjaśniane naukowo, taki status teizmu jest co najmniej sporny. Niewątpliwie jednak jest on dziś — tak teizm, jak i deizm — mniej racjonalny niż ateizm. Z tej też przyczyny wśród racjonalistów jest już dość niewielu deistów i znikoma liczba teistów.

Racjonalizm jest więc głównie ateistyczny, co jednak w żadnym razie nie implikuje antyreligijności. Religijność wynika wprawdzie z nieracjonalnej części naszego człowieczeństwa, z bardziej „nieludzkiej" części naszego mózgu niż świadomość czy rozum, ale nie musi to oznaczać, że racjonalista staje się bardziej „rasowy", jeśli całkowicie odrzuca wszelką religijność. Z nieracjonalnej części człowieczeństwa wypływa także miłość i pożądanie, a przecież żaden rozsądny racjonalista nie twierdzi, że są one sprzeczne ze światopoglądem racjonalistycznym. Wprawdzie psychiczna potrzeba religijna nie jest tak powszechna jak potrzeba miłosna, i na dodatek wydaje się słabnąć, to jednak rolą racjonalizmu nie jest usuwanie libido, lecz podważanie irracjonalnych i bezsensownych wierzeń. Jestem przekonany, że znaczenie ateistyczno-agnostycznych form religijności będzie w przyszłości rosnąć. Jako racjonalista z zainteresowaniem przyglądam się rozwojowi liberalnych i naturalistycznych nurtów religijnych.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Wyginanie druta Dwie odmiany racjonalizmu

Zobacz komentarze (5)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Mariusz Agnosiewicz Redaktor naczelny Racjonalisty, założyciel PSR, prezes Fundacji Wolnej Myśli. Autor książek Kościół a faszyzm (2009), Heretyckie dziedzictwo Europy (2011), trylogii Kryminalne dzieje papiestwa: Tom I (2011), Tom II (2012), Zapomniane dzieje Polski (2014).  Strona www autora  Liczba tekstów na portalu: 952  Pokaż inne teksty autora  Liczba tłumaczeń: 5  Pokaż tłumaczenia autora  Najnowszy tekst autora: Oceanix. Koreańczycy chcą zbudować pierwsze pływające miasto