Ważnym osiągnięciem Lintona jest zdefiniowanie terminów "kultura rzeczywista", „rzeczywisty wzór kulturowy" oraz "konstrukt wzoru kulturowego". Autor podkreśla, że terminy te są często mylone: rzeczywista kultura (czyli suma wyuczonych i podzielanych zachowań członków społeczeństwa) utożsamiana bywa z konstruktami teoretycznymi funkcjonującymi w oparciu o rzeczywistość. Rzeczywisty wzór kulturowy oznacza ograniczoną skalę zachowań, w ramach której mieszczą się normalne reakcje członków społeczeństwa na określoną sytuację. Dla każdego wzoru kulturowego ustalana jest modalna (typ zachowania dominujący wśród zaobserwowanych), która to właśnie określana jest jako konstrukt wzoru kulturowego. Linton wspomina również o terminie „wzory idealne", które pojmuje jako abstrakcje rozwinięte przez członków danego społeczeństwa; dotyczą one zachowań będących w opinii członków danego społeczeństwa optymalnymi w konkretnej sytuacji.

Linton wyróżnia także jawne i ukryte aspekty kultury. Te pierwsze są trudne do analizy, można próbować je badać poprzez testy. Linton jednak zauważa (słusznie) wiele niedostatków testów psychologicznych i całej procedury badawczej: naukowcy bowiem dokonują wstępnej nieświadomej (i świadomej, gdy dobierają grupę ochotników) selekcji osób badanych. Linton sugeruje, iż sposobem na wyeliminowanie tego typu błędów jest wspólna praca kilku niezależnych badaczy o maksymalnie zróżnicowanych osobowościach. Biorąc pod uwagę badania prowadzone we współczesnej psychologii osobowości, różnic indywidualnych czy społecznej, wydaje się, iż postulat Lintona stanowi wciąż jeszcze tylko mrzonkę — wręcz przeciwnie, często badania przeprowadzone przez jednego badacza i niereplikowane są wysoko cenione i przekładane na praktykę. Choć z metodologicznego punktu widzenia bardziej poprawne i bogatsze we wnioski są badania podłużne, a nie poprzeczne, niewielu naukowców decyduje się na taką formę badań ze względu na dużą ilość czasu, którą trzeba poświęcić na tego typu studia.

W trzecim rozdziale swojej książki Linton omawia podział członków społeczeństwa na kategorie i wynikające z tego podziału odmienne role społeczne. Najważniejszą kategorią podziału w tym ujęciu są płeć i wiek, opierające się, zdaniem autora, na naturalnej różnicy zdolności kobiet i mężczyzn w różnym wieku. Obecnie podział zwłaszcza ról płciowych wydaje się odmienny od tego, jaki charakterystyczny był dla czasów, w których pisał Linton. Dziś wiele kobiet prowadzi dynamiczne życie oparte na rozwoju osobistym i karierze, przejmuje cechy stereotypowo męskie (jak dominacja, niezależność, dążenie do sukcesu), zbliżając się do płci androgynicznej (zawierającej zarówno wysokie nasilenie cech stereotypowo żeńskich, jak i męskich), traktowanej przez S. Bem ^{[ 16 ]} jako optymalna. Coraz częściej mąż razem z żoną zajmuje się dziećmi i wykonuje podstawowe czynności domowe. Różnice międzypłciowe i równocześnie różnice w rolach społecznych stają się coraz mniej widoczne w porównaniu z poprzednimi dziesięcioleciami.

Linton posługuje się również pojęciem „statusu", który definiuje jako pozycja jednostki w różnych systemach. ^{[ 17 ]} Osoba posiadająca dany status powinna   przejawiać przypisane przez społeczeństwo określone postawy, wartości oraz zachowania. Autor wyróżnia status czynny, czyli status, w ramach którego jednostka działa w danym momencie. Pozostałe jej statusy pozostają w tym czasie w zawieszeniu, z tego powodu nazywane są statusami utajonymi; zapobiega to powstawaniu kolizji pomiędzy różnymi statusami. Zdaniem Lintona, tak utworzony system funkcjonuje dobrze, jego elementy są do siebie dopasowane. Tylko w sytuacjach wyjątkowych (jak w przypadku Edypa) dochodzi do konfliktu ról, który jest niemożliwy do uniknięcia. W dzisiejszym świecie, w świecie ponowoczesnym, tego typu konflikty ról wydają się na porządku dziennym. Nie trzeba być mitycznym królem Teb, by na co dzień odczuwać konflikt ról, a wręcz niepewność co do roli, jaką powinniśmy spełniać. W książce „Płynne czasy. Życie w epoce niepewności" Z. Bauman ^{[ 18 ]} opisuje zanik struktur predestynujących jednostkę do pełnienia określonej roli społecznej; wskazuje również na konsekwencje takiego stanu rzeczy: współcześnie wzrasta więc swoboda w dysponowaniu własnym losem, czego jednak nie można mylić z wolnością, bowiem człowiek ponowoczesny raczej nie tyle czuje się panem swojego losu, co przeżywa zagubienie i nieustanną niepewność w świecie niezliczonych możliwości.

Osobowość i jej determinanty

W IV rozdziale „Kulturowych…" autor przedstawia zagadnienie osobowości i sposobu jej funkcjonowania. Linton przypisuje osobowości następującą funkcję: umożliwienie jednostce zachowywania się w sposób dla niej korzystny w warunkach narzuconych przez środowisko. ^{[ 19 ]} Jest to ujęcie zbliżone do współczesnej psychologii, w której za funkcję osobowości, obok nadawania znaczenia naszemu poznaniu, dostarczenia podstaw do ewaluacji zdarzeń, innych ludzi i samych siebie, badacze osobowości uznają również sterowanie przebiegiem naszego działania. W takim rozumieniu osobowość zaburzona będzie rozumiana jako ta, która utrudnia człowiekowi efektywną odpowiedź na bodźce, np. osoba neurotyczna może czuć się tak sparaliżowana lękiem i niepokojem, że dezorganizuje to jej zachowanie i umiejętności adaptacyjne.

W dalszej części tego rozdziału Linton opisuje zasady funkcjonowania osobowości, sprowadzając je do trzech najważniejszych: 1) rozwinięcie adekwatnych behawioralnych reakcji na rozmaite sytuacje, 2) redukowanie tych reakcji do nawyków, 3) wytwarzanie już ustalonych reakcji nawykowych. ^{[ 20 ]} Przedstawiona przez autora propozycja funkcjonowania osobowości wydaje się zbytnim uproszczeniem; pomija ona ważne aspekty doświadczeń człowieka i ich wpływu na osobowość. Koncepcja, w której działanie osobowości sprowadzone zostaje do nabywania nawyków i uruchamianiu ich w odpowiednich momentach, okazuje się być nazbyt redukcjonistyczna. Wystarczy podać przykłady doświadczenia nagłej czy stopniowej przemiany (jak Szawła-Pawła z Tarsu czy Gilgamesza, doświadczenia numinotycznego opisywanego przez R. Otto, koncepcję transgresji według J. Kozieleckiego, by dostrzec ograniczoność koncepcji funkcjonowania osobowości zaproponowanej przez Lintona.

W V rozdziale Linton ukazuje rolę kultury w kształtowaniu osobowości. Czyni tutaj celne uwagi dotyczące konieczności uwzględnienia zarówno czynników biologicznych, jak i kulturowych w kształtowaniu się osobowości, w tym inteligencji. Koncepcja taka ma również ważne implikacje praktyczne. Jednostka socjopatyczna czy mająca problem alkoholowy spotka się prawdopodobnie z inną reakcją społeczną w zależności od tego, czy „odpowiedzialność" za powstanie zaburzenia przypiszemy genom, wychowaniu czy samej jednostce. Współczesne badania psychologiczne pokazują, iż w przypadku inteligencji możemy mówić o 50% wpływie genów oraz 50% wpływie środowiska wychowania, w przypadku cech osobowości natomiast proporcja ta zmienia się — przewagę zyskuje wpływ środowiska wychowania. ^{[ 21 ]}

Dla myśli Lintona bardzo ważne są dwa terminy, które pojawiają się w dalszej części V rozdziału "Kulturowych…". Jest to "osobowość podstawowa" (termin zaczerpnięty od A. Kardinera, amerykańskiego antropologa kultury oraz psychoanalityka ^{[ 22 ]}) oraz ukłute przez Lintona określenie „osobowość statusowa". Zdaniem autora, wspólne elementy osobowości tworzą zintegrowaną konfigurację, którą nazywa typem osobowości podstawowej społeczeństwa jako całości. Dostarcza ona członkom społeczeństwa wspólnych znaczeń i wartości oraz umożliwia jednolitą reakcję emocjonalną na sytuacje. Mianem osobowości statusowej Linton określa konfigurację zachowań związaną z przynależnością do danej grupy społecznej. Osobowość statusowa nakłada się na osobowość podstawową i jest z nią całkowicie zintegrowana. W tym miejscu pojawia się słabość koncepcji Lintona, o której wspominano już podczas omawiania niepewności co do funkcjonowania w rolach społecznych we współczesnym świecie. Gdyby nawet przyjąć koncepcję osobowości podstawowej, problemem staje się deklarowana przez Lintona zgodność, integracja pomiędzy osobowością podstawową oraz osobowością statusową. Skoro obecnie występuje problem w ustalaniu ról społecznych, skoro coraz częściej dostrzegany jest konflikt ról (choćby pracującej zawodowo matki i gospodyni domowej), to trudno stać na stanowisku, iż osobowość podstawowa jest doskonale zintegrowana z osobowością statusową. Konflikt pogłębia się w przypadku dokonywania migracji z jednej kultury do innej: osobowość podstawowa ukształtowana w danej kulturze może natrafić na duży opór i trudności podczas zetknięcia się z osobowością podstawową charakterystyczną dla innych kultur. Jeśli dodać do tego zróżnicowanie osobowości statusowej pomiędzy różnymi kulturami, powstaje pytanie o zasadność rozróżniania dwóch niby zintegrowanych typów osobowości: czyż nie lepiej pozostać przy jednej osobowości, która kształtowana jest zarówno przez istniejące zespoły cech wyznaczających wszystkim jednostkom określone sposoby zachowania się w określonych sytuacjach (osobowość podstawowa), jak i przez zespół cech związanych z określoną pozycją społeczną danej jednostki (osobowość statusowa)?

Zakończenie

Koncepcja kultury i jej oddziaływania w procesie formowania się osobowości zawarta w książce R. Lintona posiada niewątpliwie dużą wartość i godna jest uwagi oraz komentarzy. Do osiągnięć Lintona możemy zaliczyć zwłaszcza zwrócenie uwagi oraz opisanie dwukierunkowych zależności między kulturą a jednostką. W książce tej znajduje się wiele tez, które po latach okazały się być zgodne z doniesieniami najnowszej psychologii, choć równocześnie fragmenty koncepcji okazują się być niespójne i problematyczne, zważywszy na dynamiczne zmiany, jakie zachodzą we współczesnym świecie. Dyskusyjnym wydaje się być przede wszystkim używanie przez autora określeń „osobowość podstawowa" oraz „osobowość statusowa". Również kwestie związane z rolami społecznymi dziś nabierają innego charakteru niż w czasach, w których pisał Linton. Część intuicji autora może mieć jednak duże znaczenie zwłaszcza współcześnie; przede wszystkim należy więc wymienić postulat współpracy pomiędzy psychologią, antropologią a socjologią, który powinien stanowić ideał dla naukowców zajmujących się tymi dziedzinami i wyznaczać drogę dla przyszłych pokoleń badaczy.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Nauka a religia Jedyna dozwolona nienawiść?

Zobacz komentarze (1)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word