Po raz pierwszy „fundamentalizm" religijny pojawił się w amerykańskim środowisku protestanckim na początku XX wieku. Niektórzy z protestantów nazywali siebie „fundamentalistami", aby odróżnić się od opozycyjnych liberałów, którzy według nich całkowicie wypaczyli wiarę chrześcijańską. Głównym postulatem wysuwanym przez nich był powrót do źródeł chrześcijaństwa tj. do literalnej interpretacji Pisma Świętego ^{[ 1 ]}.

Tendencje fundamentalistyczne są obecne w każdej religii, natomiast każdy fundamentalizm ma swoją własną specyfikę, rządzi się innymi prawami.

Fundamentalizm religijny jest tendencją w łonie religii, która jest reakcją na twory nowoczesności (jak na przykład modernizm, liberalizm, sekularyzacja, materializm, indywidualizacja), wyrażającą się niezgodą na zwiększającą się wolność jednostki oraz poczucie zagrożenia i niepewności we współczesnym świecie. Jest nieodłącznie związany z kryzysem kultury, tradycji, tożsamości narodowej (etnicznej) i religijnej.

Charakteryzuje się rygorystycznym przestrzeganiem doktryny, wyraża potrzebę absolutnego i niepodważalnego autorytetu w postaci literalnie odczytywanych Świętych Ksiąg lub charyzmatycznego przywódcy religijnego, dzięki czemu dostarczany jest gotowy wzorzec postępowania. Od strony zewnętrznej fundamentalizm charakteryzuje prozelityzm, zaangażowanie polityczno-ekonomiczne, tworzenie różnego rodzaju organizacji w celu rozpowszechniania swojej działalności oraz postulat stworzenia teokratycznego rządu legitymizującego się odwołaniem do źródeł wiary, czyli Ksiąg Świętych ^{[ 2 ]}.

Historyczny rys fundamentalizmu protestanckiego

Na początku XX wieku dominował racjonalizm, co implikowało naukową interpretację świata i pomniejszenie znaczenia religii. Doszło zatem do tworzenia się alternatywnych, konserwatywnych form religijności, które kładły nacisk na powrót do wiary ^{[ 3 ]}. Tak więc, kiedy profesor Uniwersytetu Harwardzkiego Ch. Eliot wydał publikację postulującą zredukowanie religii do relacji z drugim człowiekiem — wywołało to prawdziwą konsternację wśród konserwatywnych protestantów ^{[ 4 ]}. Reakcją na ten apel, było sformułowanie przez prezbiterian z Princeton „prawdziwych" dogmatów, do których później przez cały czas będą się odwoływać fundamentaliści. Te dogmaty to: nieomylność pisma Świętego, narodzenie Jezusa z Dziewicy, grzeszna natura ludzka, odkupienie win człowieka przez Chrystusa na Krzyżu, cielesne zmartwychwstanie i realność jego cudów ^{[ 5 ]}.

Już od samych początków ruchów fundamentalistycznych w Ameryce, charakterystyczna jest swoista ewangelizacja wyrażająca się poprzez rozprowadzanie broszur, publikacji z wykładnią prawdziwej wiary oraz zakładanie szkół i uniwersytetów teologicznych.

Kardynalną cechą fundamentalizmu protestanckiego jest silna opozycja wobec liberalnego podejścia do wiary. Odpowiednim przykładem jest tutaj osoba J.Ch. Machena, który w swojej książce Chrześcijaństwo i liberalizm wyraża pogląd, iż na miano pogan zasługują chrześcijanie, literalnie odczytujący Biblię ^{[ 6 ]}.

Czynnikiem, który niewątpliwie „radykalizuje" kształt fundamentalizmu jest historia. Doskonałym obrazem takich uwarunkowań są wydarzenia w Dayton, gdzie doszło do procesu ewolucjonistów z kreacjonistami — fundamentaliści jeszcze mocniej zakreślili granice pojmowania prawdziwej religii (bezwzględny kreacjonizm i dosłowność Biblii). Można powiedzieć, że ta prawidłowość występuje w każdym z fundamentalizmów, a roszczenia fundamentalistów stają się tym bardziej zaciekłe, im silniejszy atak na ich postulaty i działalność.

Po procesie w Dayton fundamentalizm protestancki wycofał się z życia publicznego. Działalność skoncentrowana była na zakładaniu organizacji i uczelni biblijnych, prywatnych imperiów radiowych i wydawnictw, a nawet stacji telewizyjnych. Bardzo powszechna stała się teleewangelizacja ^{[ 7 ]}.

Jednakże fundamentalizm protestancki przyjmował coraz bardziej nietolerancyjny charakter, co najdobitniej wyrażało się w ideologii premillenarystycznej, która dla powojennego okresu trwania fundamentalizmu stała się grupą reprezentatywną. Według tej koncepcji całe zło i nieszczęścia spowodowane wojną, można odnaleźć już w Piśmie Świętym, gdzie św. Piotr mówi o bombie atomowej. Według W. Smitha był to niezbity dowód na słuszność dosłownego odczytywania Biblii, co jeszcze mocniej podkreśliło znaczenie tego postulatu ^{[ 8 ]}.

Niewątpliwie, dosłowne odczytywanie Biblii niosło ze sobą różnorodne zagrożenia, czego konsekwencją było antysemickie nastawienie u niektórych grup fundamentalistycznych. Powoływały się one na słowa Zachariasza, który przepowiedział, że Antychryst wymorduje Żydów mieszkających w Palestynie. Wśród tych grup znaleźli się tacy, którzy Holokaust interpretowali jako próbę nawrócenia Żydów przez Boga ^{[ 9 ]}.

Po II wojnie światowej zaostrzyły się ruchy fundamentalistyczne w Ameryce, w wyniku wzrastającej potęgi państwa. Lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte to okres, w którym Sąd Najwyższy wydawał rozmaite orzeczenia, deprecjonujące w oczach fundamentalistów samą religię, a szczególnie zakaz czytania Biblii w szkołach publicznych. Niedługo po tym, religia została zepchnięta w sferę prywatną, co wywołało falę wystąpień fundamentalistów. W konsekwencji stało się to początkiem politycznej działalności protestantów ^{[ 10 ]}.

Lata siedemdziesiąte to odrodzenie postaw fundamentalistycznych. Doskonałym obrazem tej sytuacji jest Moral Majority, utworzona przez J. Falwella. Przesłaniem tej organizacji była walka z liberalizmem oraz wskazanie na uniwersalne znaczenie Biblii, na której powinna opierać się polityka USA ^{[ 11 ]}. Główne dążenia organizacji to: delegalizacja aborcji, zwalczanie związków seksualnych, protest przeciwko legalizacji narkotyków, tendencje nacjonalistyczne i antykomunistyczne. Moral Majority tworzyła coś w rodzaju prawicowej organizacji legitymizującej się powrotem do prawdziwej wiary i moralności. Jednym z głównych celów jej przywódców było zdobycie głosów wyborców, aby uzyskać wpływ na politykę państwa ^{[ 12 ]}. Zmierzch tego ugrupowania przypada na lata osiemdziesiąte.

Fundamentalizm protestancki to przede wszystkim ruch odnoszący się do podstaw, źródła wiary, koncentruje się na sferze doktrynalnej. Początkowo odżegnujący się od działalności politycznej, z biegiem czasu przybiera niestety taki charakter. Dzieje się tak ze względu na określone wydarzenia i działalność polityczną władz, co często uderza w kardynalne założenia religijne protestantów. Naturalną konsekwencją takiego stanu rzeczy wydaje się obrona własnej religii. Reakcje takie oczywiście mogą przyjąć różne formy — od łagodniejszych — po te bardziej radykalne.

Niemniej jednak, z całą pewnością fundamentalizm protestancki przyjmuje formę dużo bardziej łagodniejszą, niż możemy to zaobserwować w fundamentalizmie muzułmańskim.

Ogólny zarys fundamentalizmu muzułmańskiego

Wiadomym jest, że islam to nie tylko religia, ale całościowa postawa wobec życia, zarówno prywatnego, jak i społecznego, czego logicznym następstwem jest postulat teokratycznego państwa opartego na szarijacie.

Fundamentalizm muzułmański wyrasta z odrzucenia europejskich wzorców życia społeczno-polityczno-religijnego. Kultura Zachodu jawi się tu jako zagrożenie, natomiast przejawy globalizacji i modernizacji, odbiera się jako atak na kulturę muzułmańską, co budzi sprzeciw ze strony wyznawców tej religii.

W czasie, w którym w Ameryce zaczynał kształtować się fundamentalizm, w krajach Bliskiego Wschodu, ta tendencja nie była jeszcze zadomowiona, ponieważ nie ugruntowały się tutaj nowoczesne idee z Zachodu. W tych czasach natomiast działali reformatorzy, którzy głosili idee przystosowania islamu do zmieniających się warunków życia ^{[ 13 ]}.

W tym czasie, Egipt był kolonią Anglii. Ten stan rzeczy przyczyniał się to coraz bardziej do rosnącego kontrastu między uboższą, a bogatszą warstwą ludności. To rozwarstwienie rodziło ogromny sprzeciw ze strony muzułmańskich środowisk, gdyż społeczność (umma) w islamie — to sprawa nadrzędnej wagi.

W wyniku nędznych warunków społeczno-gospodarczo-ekonomicznych w krajach muzułmańskich zaczynają tworzyć się ugrupowania usiłujące protestować przeciw tej sytuacji. Do tego dochodzi kwestia braku autonomii i niepodległości krajów Bliskiego Wschodu oraz nasilający się napływ zachodnich idei społeczno-religijnych ^{[ 14 ]}.

W wyniku zaistniałej sytuacji zaczynają powstawać rozmaite ugrupowania fundamentalistyczne.

Bracia Muzułmanie, ugrupowanie założone przez Hasana al — Banne, który sformułował program odnowy społecznej wyrażający się w następujących postulatach: nowoczesna interpretacja Koranu, jedność muzułmańskiego świata, sprawiedliwość społeczna, walka z biedą i zacofaniem, niepodległość, pokój. Początkowo była to organizacja nastawiona pokojowo, dążąca do odnowy wewnętrznej islamu, nie podkreślała idei walki z Zachodem, a jeśli już — to byłaby to walka czysto ideologiczna ^{[ 15 ]}. Dopiero Sajjid Kutb wprowadził do ideologii Bractwa ideę walki zbrojnej. Początki ugrupowania sięgają drugiej polowy lat dwudziestych XX wieku. Głównymi wartościami była dla nich waleczność i gotowość nawet na męczeństwo. W ich rozumieniu dżihad miał dwa znaczenia: był idżtihadem — tzn. wysiłkiem umysłowym mobilizującym do obrony islamu, a z drugiej strony miał znaczenie bardziej militarne, implikujące nawet ofiarę z życia w obronie wiary ^{[ 16 ]}. Bracia założyli także swoje przedsiębiorstwa produkcyjne, angażowali się w działalność polityczną w rozmaity sposób. Ugrupowanie wzbudzało duży aplauz wśród społeczeństwa z uwagi na poparcie na rzecz ubogich ^{[ 17 ]}.

Sukcesywnie, coraz częściej do głosu dochodziły silne tendencje opozycjonistyczne, wymierzone w islam pojmowany jako pogańską i zacofaną religię, permanentne poniżanie, a przede wszystkim — fizyczne zajmowanie ziem przez wroga. Te wszystkie czynniki, do których w 1948 roku dołącza utrata Palestyny oraz ignorancja świata wobec wydarzeń na Bliskim Wschodzie, sprawiają, iż w społeczeństwie muzułmańskim, rodzi się gniew i chęć odwetu ^{[ 18 ]}.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Fundamentalizm religijny we współczesnym świecie Amerykański rodowód religijnego fundamentalizmu

Zobacz komentarze (3)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word