Próba reformy systemu beneficjalnego wzbudziła moje zainteresowanie zasadami systemu obowiązującego w II Rzeczypospolitej. Wiadomo, że księża należeli do grona najlepiej uposażonych obywateli w międzywojennej Polsce, wiadomo też było, że Kościół posiadał duży majątek nieruchomy, a na temat posiadanych przez Kościół kapitałów krążyły wyolbrzymione informacje. Krytykowano dysproporcje w podziale majątku i dochodów księży, wskazując na duże dobra ziemskie niektórych biskupów i kapituł, zestawiając je z ubogimi parafiami. W konkordacie uzależniono wysokość dotacji wypłacanej księżom od ilości ziemi znajdującej się w ich posiadaniu, czyli kościelni negocjatorzy układu potwierdzili fakt istniejących dysproporcji w dochodach księży. Badanie tych zagadnień prowadziło do zwrócenia większej uwagi na funkcjonowanie administracji kościelnej w Polsce.

W konstrukcji pracy i w narracji przyjąłem koncepcję prezentowania zagadnień, które są mało znane, albo w ogóle na określony temat jeszcze niczego nie opublikowano. Strukturą organizacyjną Kościoła interesowałem się w takim tylko stopniu, aby dla czytelnika nie mającego przygotowania kanonistycznego wywody były przejrzyste. Zwracałem natomiast baczną uwagę na wszystkie fakty świadczące o skuteczności norm prawa kanonicznego w praktyce, podobnie zresztą, jak funkcjonowanie w praktyce porozumień zawartych z rządem.

Rokowania w sprawach majątkowych

Rokowania z rządem na temat wykonania konkordatu prowadziła tzw. Komisja Papieska ^{[ 7 ]}, ale obok niej działały mieszane komisje rządowo-kościelne. Na podstawie tajnego porozumienia, podpisanego równocześnie z konkordatem, rząd zobowiązał się w okresie 3 miesięcy od wejścia w życie konkordatu powołać komisję do zbadania sprawy budynków należących niegdyś do Kościoła katolickiego, a znajdujących się w rękach państwa ^{[ 8 ]}. Dopiero jednak pod koniec 1931 r. utworzono tzw. Komisję Mieszaną, złożoną z przedstawicieli rządu i Kościoła. Pod obrady Komisji wpłynęła sprawa dóbr pounickich. W maju 1932 r. w imieniu delegacji rządowej w tej Komisji sędzia P. Żdanowicz złożył deklarację, że Komisja Mieszana nie może rozpatrywać spraw budynków pounickich. Delegacja rządowa w Komisji Mieszanej (Komisja nazywana była potocznie „budynkową") stwierdziła, iż przedmiotem obrad nie mogą być budynki pounickie, bo budynki te, chociaż stanowiły niegdyś własność Kościoła katolickiego i znalazły się w posiadaniu państwa, najczęściej są przedmiotem sporu, ponieważ rości sobie do nich pretensje Cerkiew prawosławna. Komisja nie uznała się za upoważnioną do rozstrzygania ich stanu prawnego, bo wśród budynków pounickich znajdowały się świątynie, a zdaniem delegacji rządowej przynależność tych świątyń do wyznania prawosławnego czy katolickiego stała się sprawą polityczną, kwestią uznania bezpośrednich potrzeb ludności różnych wyznań i obrządków. Ponadto przedstawiciele rządu na wspólnym posiedzeniu z Komisją Papieską 29.4.1932 r. ustalili, że sprawa budynków pounickich powinna być rozstrzygana łącznie ze sprawą gruntów, a w tym przedmiocie miał być zawarty odrębny układ ^{[ 9 ]}. Szczególnie w swoich roszczeniach do dóbr pounickich biskupi twierdzili, że pounickie nieruchomości parafialne, tzw. popówki, stanowią bezsporną własność Kościoła, o której traktowały pkty 5-9 artykułu 24 konkordatu ^{[ 20 ]}, uchylając się w ten sposób od przeprowadzenia dowodu prawa własności (art. 24 pkt 2 konkordatu). Przedstawiciele rządu reprezentowali jednak pogląd, iż również te nieruchomości należy uznać za dobra skonfiskowane przez zaborców i włączyć je do odrębnego układu, zgodnie z punktem 3 art. 24. Ze względu na nieustępliwość rządu Komisja Papieska zrezygnowała ostatecznie z roszczeń do „popówek", które nie znajdowały się w posiadaniu Kościoła, na rzecz skarbu państwa ^{[ 11 ]}.

Na konferencji w Prezydium Rady Ministrów 14.12.1932 r. ustalono zakres kompetencji Komisji Mieszanej. Komisja miała przygotować porozumienie tylko w sprawie budynków pokościelnych, znajdujących się w rękach państwa. Sprawy ziem pokościelnych oraz budynków i ziem pounickich miały się stać przedmiotem odrębnych rokowań ^{[ 12 ]}. Ostatecznie odrębnie negocjowano sprawę budynków pokościelnych, osobno sprawę budynków i ziem pounickich i wiele innych kwestii szczegółowych. Ze strony rządu negocjatorami byli przedstawiciele różnych resortów, powoływani do pracy w zależności od tematu obrad, zawsze z udziałem pracowników Ministerstwa WRiOP, pod przewodnictwem dyrektora departamentu wyznań lub ministra. Negocjatorami ze strony Kościoła katolickiego byli stale ci sami trzej biskupi: Henryk Przeździecki, Stanisław Łukomski i Adolf Szelążek, występujący jako „Komisja Papieska". Także kiedy delegaci rządu zwracali się do Konferencji Episkopatu np. z projektem rozporządzenia wykonawczego do ustawy o składkach kościelnych, do czego byli zobowiązani, odpowiedź otrzymywali nie z Biura Episkopatu, lecz od Komisji Papieskiej. W ten sposób Komisja Papieska występowała jednocześnie w charakterze przedstawicielstwa Stolicy Apostolskiej i episkopatu krajowego. Dawało to pewną przewagę w rokowaniach delegatom Kościoła, bo byli dokładnie informowani o przebiegu dyskusji we wszystkich sprawach.

W 1935 r. całość negocjacji przejęli w swoje ręce minister WRiOP Wojciech Świętosławski i kardynał August Hlond. Negocjatorzy powołali swoich asystentów. Asystentami ministra W. Świętosławskiego byli kolejni dyrektorzy departamentu wyznań: Franciszek Potocki i Henryk Dunin-Borkowski. Asystentami kardynała A. Hlonda byli: wikariusz generalny archidiecezji poznańskiej bp Walenty Dymek oraz biskup pomocniczy z diecezji przemyskiej Wojciech Tomaka. Bp W. Dymek już poprzednio był konsultantem kardynała A. Hlonda w wielu sprawach, a jego opinie prawne miały duży wpływ na działalność Komisji Papieskiej. Przyjęto zasadę, że dyskusja na konferencjach nie będzie protokołowana, tylko ostateczne wnioski; asystenci mogli działać wyłącznie w granicach pełnomocnictw, bez prawa składania i przyjmowania jakichkolwiek oświadczeń.

Stan badań

Dotychczas zagadnienia prawno-ekonomiczne polskiego konkordatu z 1925 r. nie były badane. W okresie międzywojennym publikowano jedynie artykuły, przeważnie księży, które posiadały charakter przede wszystkim instruktażowy w zakresie obowiązujących przepisów finansowych. W publicystyce zajmowano się następstwami ekonomicznymi konkordatu, ale uwagę koncentrowano głównie na zagadnieniach reformy rolnej w dobrach kościelnych, a także na sprawach rewindykacji przez Kościół dóbr pounickich. Od czasu do czasu pojawiały się w prasie artykuły na temat pobieranych przez księży nadmiernych opłat za posługi religijne (np. S. Dubois, J. Putek), jednak wartość źródłowa takich informacji jest niewielka. Inne sprawy majątkowe Kościoła, jak dochody, wysokość składek wiernych, opłat za posługi religijne itp. nie były przedmiotem systematycznych badań, a fragmentaryczne dane źródłowe miały stanowić przykład dobrego położenia materialnego Kościoła i duchowieństwa (W. Mysłek).

W literaturze naukowej najwięcej uwagi poświęcono reformie rolnej w dobrach kościelnych. Zagadnienie to było rozpatrywane w większości prac poświęconych ustrojowi rolnemu w państwie (np. w literaturze międzywojennej F. Bujak, W. Grabski, H. Świątkowski; w powojennej C. Madajczyk, M. Mieszczankowski), natomiast wyłącznie dobrom kościelnym poświęcona była nie publikowana rozprawa doktorska S. Gołębiowskiego, oparta na gruntownych studiach akt Ministerstwa WRiOP; o założeniach reformy rolnej w tych dobrach pisał ostatnio bp W. Urban, eksponując stanowisko Kościoła na ten temat. Obszar gruntów kościelnych sekularyzowanych przez zaborców szacowali W. Chotkowski, M. Zbrojny, bp A. Szelążek i C. Strzeszewski, natomiast obszar gruntów pozostających w rękach Kościoła w dwudziestoleciu międzywojennym oszacowali W. Mysłek i S. Gołębiowski.

W licznych monografiach poświęconych dziejom poszczególnych diecezji w Polsce, pisanych przez księży, nie znajdujemy żadnych niemal wzmianek o kościelnych stosunkach finansowych. Autorzy zajmują się w nich duszpasterską rolą Kościoła. B. Kumor, autor gruntownego opracowania ustroju Kościoła w okresie zaborów, również nie podjął tego zagadnienia. W podręcznikowym opracowaniu bpa W. Urbana o dziejach Kościoła w latach 1815-1965 na temat uposażeń księży można znaleźć tylko lakoniczne informacje o ich wysokości w b. Królestwie Polskim, uregulowanej carskim ukazem. W monografii ks. Z. Zielińskiego znajdujemy krótkie wzmianki o finansowych następstwach sekularyzacji w zaborze pruskim w pierwszej połowie XIX w.; ks. M. Fąka omawiając stan prawny Kościoła katolickiego w zaborze proskim w latach 1815-1850 sprawom zarządu majątku poświęcił 1/2 strony, a tylko kilka stron sprawie sekularyzacji dóbr zakonnych. Dlatego w syntetycznych opracowaniach dziejów Kościoła katolickiego w Polsce brak jest analizy jego stanu finansowego. Nawet dzieje Kościoła w XIX wieku, czyli w okresie, który zgodnie z zasadami udostępniania archiwaliów kościelnych, mógł podlegać tego typu badaniom, finanse Kościoła są otaczane tajemnicą. Jest to praktyka niesłuszna, bo nawet koncentrowanie uwagi autorów na realizacji duszpasterskich zadań Kościoła nasuwa pytanie, jakie posiadał Kościół materialne podstawy swojej działalności; one przecież w dużym stopniu wyznaczały efektywność jego działań w sferze religijnej.

Na ten stan rzeczy mógł wpłynąć fakt, że akta kościelne z okresu dwudziestolecia międzywojennego są tylko w niektórych diecezjach uporządkowane i ich udostępnienie jest ograniczane. Podobnie zresztą przedstawia się stan znajomości zagadnień finansowych Kościoła i w innych krajach.

Źródła

Podstawą badań były akta departamentu wyznań w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego ^{[ 13 ]}. Niezbędnym uzupełnieniem tej kategorii źródeł są ustawy i rozporządzenia publikowane w państwowych organach promulgacyjnych, zbiory orzeczeń sądowych i wszelkiego rodzaju komentarze do nich.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Zarząd majątkiem Kościoła w XX-leciu międzywojennym Uposażenie Kościoła w Polsce 1918–1939. Majątek nieruchomy

Zobacz komentarze (2)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Jerzy Wisłocki Ur. 1928, zm. 2008. W latach 1944-1945 działał w Armii Krajowej. W czerwcu 1956 aresztowany i przetrzymywany w Urzędzie Bezpieczeństwa. W 1948 ukończył szkołę średnią w Przemyślu. W 1952 ukończył studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Poznańskiego. W 1963 - doktorat nauk prawnych na podstawie rozprawy o rzemieślniczych cechach poznańskich w okresie przed wojnami szwedzkimi. Od 1978 jest doktorem habilitowanym, od 1983 profesorem nauk humanistycznych, a od 1995 - profesorem zwyczajnym. Od 1953 pracował w Archiwum Państwowym w Poznaniu na stanowisku kierownika pracowni mikrofilmowej. Później - od roku 1956 aż do 1988 - był pracownikiem naukowym Wydziału Prawa Uniwersytetu Poznańskiego, gdzie wypromował 250 magistrów i 12 doktorów. W 1982 został dyrektorem Biblioteki Kórnickiej PAN. Od 1987 kierował Zakładem Badań Narodowościowych PAN, w którym utworzył czasopismo "Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa". W latach 1955-1992 był członkiem władz poznańskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego, a od 1972 do 1985 - głównym redaktorem wydawnictw Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.  Liczba tekstów na portalu: 10  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: Konkordat polski z 1925 roku. Zagadnienia prawno-polityczne