Uwagi wstępne

Majątek nieruchomy Kościoła katolickiego w Polsce składał się z dóbr ziemskich i budynków kościelnych osób prawnych. Ponadto biskupi ubiegali się o uznanie praw Kościoła do ziem i budynków zsekularyzowanych przez zaborców w XIX wieku, a częściowo przejętych przez skarb państwa polskiego. Sprawa tych dóbr oraz dóbr ziemskich posiadanych przez Kościół stała się przedmiotem długotrwałych pertraktacji z rządem, w związku z postulowaną przez większość partii politycznych koniecznością objęcia ich reformą rolną. Na skutek oporu biskupów, uzależniających możliwość przeprowadzenia reformy rolnej w dobrach kościelnych od zgody papieża, pierwsza faza rokowań zakończyła się w 1925 r. przez podpisanie konkordatu. Rokowania na temat dóbr nieruchomych Kościoła sekularyzowanych i skonfiskowanych przez zaborców w XIX wieku trwały do 1939 r. i ostatecznie zdołano je tylko częściowo zakończyć.

Podstawy prawne roszczeń episkopatu były trudne do ustalenia, ze względu na różne formy sekularyzacji dóbr kościelnych przez państwa zaborcze, a poza tym w dyskusji co do podstaw prawnych roszczeń używano na przemian argumentów prawnych i emocjonalnych. Biskupi, domagając się zwrotu sekularyzowanych dóbr lub odpowiedniego za nie ekwiwalentu, przedstawiali sekularyzację jako akcję polityczną, wymierzoną przeciw Kościołowi za jego patriotyczną postawę. Te argumenty, w pewnej mierze prawdziwe, były rozpowszechniane wśród społeczeństwa, którego część z kolei nie rozróżniała subtelności prawnych sekularyzacji w różnych zaborach i uznawała zajęcie ziem kościelnych za akty represji państw zaborczych. Na ławach sejmowych przedstawiciele prawicowych i centrowych partii politycznych wielokrotnie wypowiadali pogląd o potrzebie udzielenia Kościołowi rekompensaty za dobra utracone, a znajdujące się w rękach państwa polskiego.

Stan prawny sekularyzowanych dóbr był na tyle skomplikowany, że najlepsi fachowcy wielokrotnie zabierali głos w tej sprawie, nierzadko wyrażając sprzeczne poglądy. Zgodność poglądów panowała w odniesieniu do dóbr po skasowanych zakonach: jeżeli likwidowano zakon lub jego dom, to tym samym pozbawiano te jednostki organizacyjne osobowości prawnej, a następnie ich majątki przejmowano jako bezpańskie. Inaczej jednak przedstawia się sprawa sekularyzowanych dóbr kościelnych oraz dotacji państwowych dla duchowieństwa i na cele kultu. Państwo polskie już w pierwszym swoim preliminarzu budżetowym na 1919 r. umieściło dla duchowieństwa z Galicji i Kongresówki odpowiednie sumy dotacji, które odpowiadały dotacjom wypłacanym przez oba państwa zaborcze. Dotację wypłacano bez badania podstaw prawnych należności, zgodnie z przyjętą zasadą, że położenie materialne Kościoła katolickiego w odrodzonej Polsce nie może być gorsze niż w okresie zaborów.

Sekularyzacja dóbr kościelnych w XVIII i XIX wieku

Ograniczanie rozmiarów kościelnych dóbr ziemskich posiadało w Europie tradycję sięgającą czasów Odrodzenia. Szlachta, obawiając się nadmiernego rozwoju potęgi materialnej Kościoła katolickiego, a w związku z tym wzrostu znaczenia politycznego jego hierarchii, nakładała na Kościół wiele ograniczeń w nabywaniu majątków ziemskich. W Polsce w konstytucjach z lat 1635, 1668, 1729, 1764 i 1768 uznawano za nieważne wszystkie nabytki terytorialne Kościoła pochodzące z kupna lub darowizn, jeżeli sejm nie wyraził na to zgody. Skuteczność tych konstytucji nie była jednak duża, podobnie zresztą, jak ograniczanie rozmiarów dóbr ziemskich Kościoła katolickiego w innych państwach europejskich.

Pierwszym krokiem do przejmowania dóbr kościelnych przez państwo było breve papieża Klemensa XIV Dominus ac Redemptor Noster z 21.7.1773 r., którym papież ogłosił kasatę zakonu jezuitów. Dobra ziemskie zakonu zostały przejęte przez państwa, w Polsce przekazano je częściowo Komisji Edukacji Narodowej. W czasie obrad Sejmu Czteroletniego uchwalono przejęcie na rzecz skarbu państwa dóbr biskupa krakowskiego, mimo sprzeciwu papieża ^{[ 1 ]}, oraz 25% dochodów z innych dóbr kościelnych. W Polsce, podobnie jak i w Europie, upowszechniało się przekonanie, że dobra ziemskie, znajdujące się w rękach Kościoła, są własnością narodową. Przejmowanie tych dóbr przez państwa znajdowało swoje uzasadnienie w ograniczaniu funkcji publicznych Kościoła. W XVIII i XIX w. stopniowo przejmowano bowiem z rąk Kościoła szkolnictwo, szpitale, przytułki i różnego rodzaju działalność charytatywną, a konfiskowane majątki miały zapewniać państwu źródła finansowania tej działalności.

W Austrii po pierwszych aktach sekularyzacyjnych, przeprowadzonych jeszcze za panowania Marii Teresy, szersze rozmiary przybrały konfiskaty dóbr klasztornych przeprowadzone przez Józefa II w 1782 r. Za zgodą papieża zlikwidowano wówczas na terenie Galicji 150 klasztorów, a łącznie odebrano różnym kościelnym osobom prawnym 5 miast, 443 wsie, 122 folwarki i kilkanaście mniejszych posiadłości. Wartość sekularyzowanych gruntów W. Chotkowski obliczał na 38 mln florenów ^{[ 2 ]}, a M. Zbrojny na 47 mln marek w złocie ^{[ 3 ]}. Można szacować, że łącznie w zaborze austriackim sekularyzowano około 100 000 ha gruntów ^{[ 4 ]}.

W zaborze pruskim sekularyzację dóbr kościelnych przeprowadzono stopniowo. W 1992 r. rząd nałożył na majątki kościelne kontrybucję w wysokości 50% dochodów, a następnie przejął zarząd tych majątków. Wprawdzie w traktacie grodzieńskim w 1793 r. król pruski zobowiązał się zachować charakter dóbr kościelnych i dochody z nich przeznaczać na odbudowę i budowę obiektów kościelnych, ale zobowiązanie to nie zostało dotrzymane. W 1795 r. rozpoczęto pobierać również 20% od dochodów z kapitałów kościelnych, a w następnym roku, po wykonaniu instrukcji królewskiej, dochody Kościoła z majątków ziemskich ograniczono do 30%. Deputacja Rzeszy podjęła w 1803 r. w Ratyzbonie uchwałę, że wszystkie majątki kościelne przejdą na własność książąt Rzeszy, a dochód z nich zostanie przeznaczony na cele kultu, oświaty i różnych instytucji publicznych. Król pruski wprowadził tę uchwałę w życie, orędziem gabinetowym z 9.8.1816 r. zezwalając na stopniową sekularyzację dóbr kościelnych. Jednocześnie wydano zakaz przyjmowania nowych zakonników do klasztorów, skazując je w ten sposób na wymarcie. Ostatecznie w 1833 r. utworzono fundusz sekularyzacyjny i przeprowadzono masowe konfiskaty kościelnych dóbr ziemskich, przepisując ich własność na rzecz skarbu państwa bądź osób prawnych i fizycznych, które te dobra otrzymały lub kupiły. W 1837 r. zlikwidowano ostatni klasztor w Wielkim Księstwie Poznańskim i zakończono proces sekularyzacji dóbr kościelnych.

Tabela 1: Własność ziemska Kościoła katolickiego sekularyzowana na obszarze Wielkiego Księstwa Poznańskiego po 1772 r. (w ha). Źródło: AAPoznań, KA 14935 – zestawienie sporządzone w 1919 r.

Trudno jest przedstawić wiarygodne dane co do ilości gruntów sekularyzowanych przez Prusy na ziemiach polskich. Majątki diecezji: chełmińskiej, gnieźnieńskiej i poznańskiej znajdowały się nie tylko na obszarze zajętym przez Prusy, ale znaczna ich część była położona na ziemiach wchodzących w skład zaboru rosyjskiego i austriackiego. Państwa zaborcze w konwencjach z lat 1797, 1830 i 1874 ustaliły, że przekazują sobie wzajemnie dobra kościelne, które znalazły się na ich terytorium, a stanowią własność kościelnej osoby prawnej nie posiadającej siedziby na obszarze ich państwa ^{[ 5 ]}. Dlatego też zapewne w zestawieniach ilości sekularyzowanych gruntów, sporządzanych przez różnych autorów, znajdują się liczby znacznie różniące się między sobą. W poznańskiej Kurii Archidiecezjalnej sporządzono zestawienie sekularyzowanych gruntów bardzo starannie ^{[ 6 ]}, obejmując obliczeniami obszar, na którym zaborca utworzył w 1815 r. Wielkie Księstwo Poznańskie (tabela 1). Obliczenia Kurii chełmińskiej zostały dostosowane do nowych granic województwa pomorskiego. Obliczono, że na obszarze Wielkiego Księstwa Poznańskiego sekularyzowano 495.685 ha dóbr kościelnych, a na terenie województwa pomorskiego 289.237 ha (tabela 2). Ogółem Kościół katolicki stracił w zaborze pruskim prawie 785.000 ha ^{[ 7 ]}.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Dobra martwej ręki w dawnej Polsce i dzisiaj Zarząd majątkiem Kościoła w XX-leciu międzywojennym

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word

Jerzy Wisłocki Ur. 1928, zm. 2008. W latach 1944-1945 działał w Armii Krajowej. W czerwcu 1956 aresztowany i przetrzymywany w Urzędzie Bezpieczeństwa. W 1948 ukończył szkołę średnią w Przemyślu. W 1952 ukończył studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Poznańskiego. W 1963 - doktorat nauk prawnych na podstawie rozprawy o rzemieślniczych cechach poznańskich w okresie przed wojnami szwedzkimi. Od 1978 jest doktorem habilitowanym, od 1983 profesorem nauk humanistycznych, a od 1995 - profesorem zwyczajnym. Od 1953 pracował w Archiwum Państwowym w Poznaniu na stanowisku kierownika pracowni mikrofilmowej. Później - od roku 1956 aż do 1988 - był pracownikiem naukowym Wydziału Prawa Uniwersytetu Poznańskiego, gdzie wypromował 250 magistrów i 12 doktorów. W 1982 został dyrektorem Biblioteki Kórnickiej PAN. Od 1987 kierował Zakładem Badań Narodowościowych PAN, w którym utworzył czasopismo "Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa". W latach 1955-1992 był członkiem władz poznańskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego, a od 1972 do 1985 - głównym redaktorem wydawnictw Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.  Liczba tekstów na portalu: 10  Pokaż inne teksty autora  Najnowszy tekst autora: Konkordat polski z 1925 roku. Zagadnienia prawno-polityczne